Morgunblaðið - 06.12.1998, Blaðsíða 20

20 SUNNUDAGUR 6. DESEMBER 1998
MORGUNBLAÐIÐ
BLÓÐBAÐIÐ á Torgi hins
himneska friðar í Peking
þegar stjórnvöld siguðu
hermönnum til að brjóta
niður friðsamlegar mót-
mælaaðgerðir kínverskra
stúdenta árið 1989 hefur
löngum verið talið eitt
versta dæmið um mann-
réttindabrot hin síðari ár
og valdið margskonar erf-
iðleikum í alþjóðlegum
samskiptum Kínverja.
Reuters
mannréttindi
fyrir alla
Þannig hljóðar kjörorð dagsins þegar hald-
ið verður upp á fímmtíu ára afmæli Mann-
réttindayfirlýsingar Sameinuðu þjóðanna
10. desember næstkomandi. Páll Þórhalls-
son fjallar um uppgang mannréttinda í nú-
tímanum og veltir fyrir sér hvaða erindi
þau eiga við Islendinga.
Reuters
ÞAÐ var ákveðið þegar
Sameinuðu þjóðimar
voru settar á laggimar
eftir seinni heimsstyrj-
öldina að rétt væri að
samtökin kæmu sér saman um yfír-
lýsingu um órjúfanleg réttindi
mannsins til varnar gegn ógnar-
stjórn og kúgun. Yfirlýsingin var
lengi í smíðum og komu þar margir
við sögu. Óhætt er þó að segja að
Frakkinn René Cassin eigi hvað
mestan heiður af endanlegri gerð
textans, þai’ sem honum var falið að
gera uppkast að yfírlýsingunni. Pá
gegndi Eleanor Roosevelt miklu
hlutverki sem formaður nefndarinn-
ar sem hafði það hlutverk að undir-
búa yfirlýsinguna. Þýðing sam-
þykktar yfírlýsingarinnar var ekki
síst táknræn. f fyrsta sinn náðist á
alþjóðavettvangi samstaða um til-
tekin gmndvallaiTéttindi manna.
Flest réttindaákvæðin áttu sér hins
vegar fyrirmyndir í stjórnarskrám
og réttindayfirlýsingum þjóðríkja
allt aftur á 18. öld.
Mannréttindayfirlýsingin geymir
strangt til tekið ekki bindandi rétt-
arregiur vegna þess að ekki er um
þjóðréttarsamning að ræða. Því var
þegar um sama leyti og hún vai- í
undirbúningi byrjað að gera upp-
kast að alþjóðasamningi um vernd
mannréttinda. Hugmyndafræðileg
gjá milli austurs og vesturs gerði
það að vei'kum að sú vinna dróst á
langinn. Vestrænu ríkin lögðu meiri
áherslu á borgaraleg og stjórnmála-
leg réttindi en kommúnistaríkin á
hin svokölluðu félagslegu, efnahags-
legu og menningarlegu réttindi. Það
var því ekki fyrr en 1966 sem samn-
ingar Sameinuðu þjóðanna um
þetta efni voru undirritaðir og
reyndist ókleift annað en að hafa
tvo aðskilda samninga sem endur-
spegluðu ólíkar áherslur að þessu
leyti. I kjölfarið hafa siglt sáttmálar
sem taka á einstökum þáttum
mannréttinda eins og til dæmis
bamasáttmáli Sameinuðu þjóðanna.
Vestur-Evrópuríki tóku hins veg-
ar fyrr við sér og komu sér saman
um Mannréttindasáttmála Evrópu
árið 1950. Var þar með ýtt úr vör
árangursríkasta svæðisbundna
kei'finu til verndar mannréttindum
sem þekkist. Lykillinn að þeim ár-
angri var sá að einstaklingar áttu
þess kost að draga ríki fyrir dóm
vegna mannréttindabrota. Einokun
ríkjanna á þjóðaréttinum var rofin.
Ekki lengur einkamál
hvers ríkis
Síðustu fimmtíu ár hafa ein-
kennst af uppgangi mannréttinda á
alþjóðavettvangi. Ástand í mann-
réttindamálum er ekki lengur
einkamál hvers ríkis. í kalda stríð-
inu gagnrýndu Vesturlönd Sovét-
blokkina íyrir ástand mannrétt-
indamála heima fyrir. í Helsinki-yf-
irlýsingunni frá 1975 náðist eining
um varfærið orðalag til verndar
mannréttindum og var kannski
vísirinn að því sem átti eftir að ger-
ast 1989 þegar Berlínarmúrinn
hrundi. Evrópusambandið sem
komið var á fót sem efnahags-
bandalagi hefur nú endurskoðað
stofnskrá sína og gert vernd mann-
réttinda að einu höfuðverkefni sínu.
Endurspeglast það meðal annars í
skilmálum í viðskiptasamningum
við þriðju ríki um lagfæringar í
mannréttindamálum.
Þá sýnir dómur bresku lávarða-
deildarinnar um að Augusto Pin-
ochet njóti ekki friðhelgi gagnvart
handtöku á grundvelli framsal-
skrafna frá Spáni, Frakklandi og
Sviss að harðstjórar þessa heims
geta ekki vænst þess að þeir geti
sloppið við að svara til saka fyrir
glæpi sína í skjóli ríkisvalds. Regl-
ur um framsal venjulegra saka-
manna milli ríkja hafa heldur ekki
verið ósnortnar af þessari þróun.
Þannig leggja þau ríki sem virða
mannréttindi í vaxandi mæli mat á
það hvort önnur ríki sem óska
framsals geri slíkt hið sama. Ef lík-
ur eru til dæmis á að sakamaður
verði pyntaður heima fyrir eða þá
að væntanleg réttarhöld uppfyili
ekki kröfur réttarríkisins þá er
synjað um framsal.
Það er þó langt í land með að öll
ríki virði grundvallarmannréttindi
eins og til dæmis ársskýrslur Am-
nesty International bera vott um.
Sum þeirra hafna meira að segja
hugmyndafræði Mannréttindayfir-
lýsingar Sameinuðu þjóðana sem
vestrænni heimsvaldastefnu. Hafa
arabaríkin þannig gefíð út sína eigi
mannréttindayfirlýsingu þar sem
segir að réttindi einstaklinganna
lúti lögmálum Kóransins. Þar með
er af hálfu valdhafa í þessum ríkj-
um dreginn í efa sá kjarni mann-
réttindahugmyndarinnar að hver
einstaklingm- eigi grundvallarrétt-
indi sem ekki verða af honum tekin,
sama hversu göfugur málstaðurinn
er.
Jarðsamband
Ekki fer heldur hjá því að mann-
réttindahreyfmgin sé gagmýnd fyr-
ir að ganga svo langt og missa svo
jarðsamband að hætt sé við að hug-
takið glati allri merkingu. Hvað til
dæmis með réttinn til friðar eða
þróunar? Hvernig geta þessi rétt-
indi haft nokkra merkingu sem
hönd á festir? spyrja menn. Er líka
ekki of langt gengið þegar ríki er
talið hafa brotið mannréttindi með
því að vísa alnæmissjúklingi úr
landi til eyju þar sem ekki var völ á
fullkomnustu heilbrigðisþjónustu
(dómur Mannréttindadómstóls Evr-
ópu í málinu D gegn Bretlandi,
1997)?
Kjörorð dagsins „öll mannrétt-
indi fyrir alla“ leiðir því hugann að
eðli mannréttindanna. Vissulega er
nú orðið almennt viðurkennt að fé-
lagsleg réttindi eins og réttur til
nauðþurfta, menntunar og heil-
brigðisþjónustu sé forsenda þess að
menn geti notið borgaralegi-a og
stjórnmálalegra réttinda eins og
tjáningarfrelsis og ferðafrelsis. Að
þessu leytinu virðist því aðskilnaður
milli tveggja gerða mannréttinda í
alþjóðasáttmálum úreltur þótt hann
hafi átt sér sínar sögulegu skýring-
ar. Hann er heldur ekki að finna í
mannréttindayfirlýsingu Samein-
uðu þjóðanna.
Samt virðist ekki verða fram hjá
því horft að félagslegu réttindin eru
háð því að við-
komandi ríki
hafi bolmagn til
að láta þau í té.
Reynslan kenn-
ir þó að þar
sem almenn-
ingur líður
skort þá virðast
yfirleitt vera
nægilegir fjár-
munir til hóglíf-
is valdhafanna.
Hin borgara-
legu- og stjórn-
málalegu rétt-
indi eru heldur
ekki óskerðan-
leg. Eins og
segir í mann-
réttindayfirlýs-
ingunni sjálfri
má skerða þau
með lögum
þegar nauðsyn
krefur í lýð-
ræðisríki.
Þjóðarétturinn
hefur þó viður-
kennt að viss
réttindi séu
óskerðanleg á
öllum tímum
alls staðar eins
og rétturinn til
að sæta ekki pyntingum. Að vissu
leyti færist vandinn þá einungis til
og verður sá hvernig skilgi-eina eigi
pyntingar. Allt ber þetta að sama
brunni að mannréttindin séu hvert
öðru háð, samtvinnuð og jafnmikil-
væg. í raun eiga þau sér líka sam-
nefnai'a sem er mannhelgin, virð-
ingin fyrir manninum sem einstak-
lingi.
Horft ■ eigin barm
Oft heyrist sagt sem svo að
mannréttindi séu eitthvað sem berj-
ast megi fyrir í útlöndum en okkur
Islendinga varði lítt um þau. Það er
rétt að pyntingar og þjóðarmorð
eru ekki daglegt brauð á ísaköldu
landi. Sá sem les mannréttindayfir-
lýsingu Sameinuðu þjóðanna kemst
þó fljótt að raun um að þar er lang-
ur listi réttinda sem menn tengja
kannski ekki við mannréttindi dags
daglega. Þar á meðal er til dæmis
rétturinn til þátttöku í stjórnun
landsmála og rétturinn til óvilhallr-
ar dómsmeðferðar. Mannréttindi
hafa því mun víðtækari merkingu
en svo að þau beinist eingöngu að
harðstjórum þessa heims. Þau
varða öll samfélög. Mannréttinda-
krafan er í raun krafa um lögbundið