Morgunblaðið - 06.12.1998, Blaðsíða 34

34 SUNNUDAGUR 6. DESEMBER 1998
MORGUNBLAÐIÐ
SKOÐUN
UPPRIFJUN UM JARÐVEGS-
ROF OG GRÓÐURE YÐIN GU
ÞAU ánægjulegu tíðindi bárust
nú fyrir skemmstu að íslenskum
hópi fræðimanna voru veitt Um-
hverfísverðlaun Norðurlandaráðs.
Verðlaunin voru veitt fyrir rann-
sóknir á jarðvegsrofí á Islandi en
hópurinn tók sér fyrir hendur að
gera magnbundna rannsókn á
stöðu gróðureyðingar og jarðvegs-
rofs með fulltingi mynda frá gervi-
hnöttum. I glæsilegri skýrslu, sem
kom út á vegum Landgræðslu rík-
isins og Rannsóknastofnunar land-
búnaðarins í febrúar 1997 segir að
gróðureyðing og jarðvegsrof hafí
stórlega dregið úr framleiðslugetu
íslenskra vistkerfa og rýit lífsaf-
komu þjóðarinnar. Ef frá eru tald-
ar fréttir um Umhverfísverðlaun
Norðulandaráðs í fjölmiðlum hefur
lítið verið fjallað um efni skýrsl-
unnar og hugsanlega verður þögn-
in látin umlykja niðurstöður þess-
arar rannsóknar líkt og átt hefur
sér stað um aðrar rannsóknir á
sama efni á umliðnum áratugum.
I grein í Arsriti Skógræktaifé-
lags íslands 1960-1961 skrifaði
Sigurður Þórarinsson: „Það er
mikill ábyrgðarhluti að fjölga sauð-
fé í landinu, svo sem gert hefur
verið síðustu árin án þess að taka
uppblásturinn og orsakir hans til
rækilegrar vísindalegrar athugun-
ar, svo og beitarþol landsins. Bú-
skapur, sem gengi á dýmætasta
kapital landsins, sjálfa gróður-
moldina, myndi jaðra við glæp
gagnvart komandi kynslóðum, og
ekki er þekkingarleysið lengur til
afsökunar.“ Þegar þessi orð voru
rituð stóð sauðfjárrækt með meiri
blóma á Islandi en áður hafði
þekkst frá upphafi landnáms.
Sauðfé hefur fækkað mikið frá
þessum tíma, en eftir sem áður er
fé beitt á rýrt land, án umtals-
verðrar stjórnunar. Lausaganga
búfjár, sauðfjár og hesta, er enn
við lýði á Islandi þó að slíkir bú-
skaparhættir séu í mikilli óþökk
meirihluta þjóðarinnar, bæði vegna
áhrifa stjórnlausrar beitar og
rányrkju á sameiginlegri auðlind,
jarðveginum, og eins vegna gífur-
legrar slysahættu af búfé á þjóð-
vegum landsins. Á vettvangi Sam-
einuðu þjóðanna vakti einn af for-
ystumönnum þjóðarinnar máls á
umhverfísstjórnun Islendinga og
benti réttilega á góðan árangur í
stjórnun á nýtingu auðlinda sjávar.
Hann gerði einnig að umtalsefni
óheillavænleg áhrif ríkisstyrktrar
auðlindanýtingar, sem ætíð leiðir
til ofnýtingar og rányrkju. Islend-
ingar geta hrósað sér af því að hafa
haft vísindalegar rannsóknir að
leiðarljósi við físk-
veiðistjómun. Með það
í huga er rétt að minna
á að vísindaleg hvatn-
ing til stjórnunar á
nýtingu lífrænna auð-
linda landsins hefur
legið fyrir áratugum
saman. Grein Sigurðar
Þórarinssonar, sem
vitnað var til hér að
framan, er einn af
hornsteinum þeirrar
þekkingar og tími til
kominn að efni hennar
sé rifjað upp. í grein-
inni sýnir Sigurður
fram á, með óyggjandi
rökum, að jarðvegsrof
og gróðureyðing hefst um leið og
landnámið á níundu öld og heldur
áfram með sívaxandi hraða fram á
okkar daga. Athyglisverð er 38 ára
gömul fullyrðing Sigurðar Þórar-
inssonar að: „ekki er þekkingar-
leysið lengur til afsökunar". Hann
rekur það sem erlendir menn og
Islendingar hafa skrifað um jarð-
vegsrof og gróðureyðingu frá
seinni hluta síðustu aldar og fram
til 1960. Umfjöllun íslendinga
dregur hann saman á eftirfarandi
hátt: „Við lestur þess, sem Islend-
ingar hafa skrifað um uppblástur
og orsakir hans og þó einkum við
lestur blaðagreina þeirra, er af og
til birtast um þetta efni, kemur
berlega í ljós, að ærið eru skiptar
skoðanir, bæði meðal lærðra og
leikra, um orsök uppblástursins og
umfang hans frá upphafí Islands-
byggðar. Sumir kenna nær ein-
göngu um eyðingu skóga af manna
völdum og húsdýra og þá ekki sízt
vegna ofbeitar, aðrir reyna að frí-
kenna sauðkindina að mestu eða
öllu og er jafnvel svo langt gengið,
að telja sauðbeitina landinu til
bóta. Þessir forsvarsmenn sauð-
kindarinnar leita orsakanna til
uppblástursins aðallega í eldgosum
og slæmu árferði. Á síðustu árum
virðist hafa gætt vaxandi tilhneig-
ingar til að fría sauðkindina af
skuld í landeyðingunni og mun sú
tilhneiging fremur sprottin af vax-
andi áhuga fyrir fjölgun sauðfjár,
en af opinberun nýrra sanninda á
grundvelli vísindalegi-a, hlutlægra
rannsókna. Eini möguleikinn til að
fá úr því skorið hverjar séu höfuð-
orsakir hins mikla uppblásturs á
Islandi er: rannsóknir og aftur
rannsóknir."
Sigurður gat trútt um umtalað
því sjálfur hafði hann mótað rann-
sóknaraðferð, sem var vel til þess
fallin að gera hlutlæga, vísindalega
rannsók á jarðvegsrofi og gróður-
eyðingu á Islandi, gjóskutímatalið.
Þegar ísa leysti í lok síðasta jökul-
skeiðs fyrir 10—12 þúsund árum var
landið að mestu auðn, án jarðvegs
og gróðurs. Myndun jarðvegs hófst
strax og ísa leysti, gróður nam land
og smám saman klæddist yfírborð-
ið lífrænni kápu, „dýrmætasta kap-
ítali landsins“ svo aftur sé vitnað til
orða Sigurðar Þórarinssonar. Á
myndunartíma jarðvegsins urðu
nokkur mikil eldgos sem dreifðu
þykkum gjóskulögum yfír stóran
hluta landsins. Hvert nýtt gjósku-
lag, sem liggur óhreyft
í jarðveginum, innsigl-
ar þann kafla jarð-
vegssögunnar, sem á
undan er genginn.
Þannig skipta gjósku-
lög í jarðveginum sög-
unni í vel skilgreinda
kafla. Því er hægt að
bera eðli og ástand
jarðvegs í hverjum
kafla fyrir sig saman
við ýmsa umhverfis-
þætti, sem eru þekktir
með aðstoð annarra
sjálfstæðra rannsókna,
eða með túlkun ákveð-
inna eiginleika jarð-
vegsins sjálfs, sem
bera umhverfínu vitni. Þegar Sig-
urður skrifaði grein sína árið 1960
notaðist hann við nokkur gjósku-
lög, sem hann hafði rannsakað
gaumgæfilega. Þetta vora einkum
gjóskulög frá Heklu, það elsta um
8.000 ára gamalt annað um 4.600
ára það þriðja um 2.600 ára og það
fjórða frá árinu 1104 e. Kr., en auk
þess nokkur yngri gjóskulög svo
*
Islenskum hópi fræði-
manna voru veitt Um-
hverfísverðlaun Norð-
urlandaráðs, segir Guð-
mundur E. Sigvalda-
son, en þau voru veitt
fyrir rannsóknir á jarð-
----------------7-----------
vegsrofí á Islandi.
sem gjóskulagið frá Öskjugosinu
árið 1875. Þessi gjóskulög skipta
jarðvegssögunni í nokkur tíma-
skeið með breytilegu loftslagi en
það gerir kleift að meta áhrif veð-
urfars á sögu jarðvegsins. Gjósku-
lögin sjálf eru einnig mikilvæg til
að meta hvaða áhrif stórfelld
gjóskugos hafa á sögu jarðvegsins,
gjóskugos sem eru margfalt stærri
í sniðum en þau gos, sem hafa orðið
eftir landnám.
Einfóld mæling á fjarlægð milli
tveggja gjóskulaga segir til um
hversu hratt jarðvegur þykknaði
frá því neðra gjöskulagið féll uns
það efra lagðist yfír. Þykknun jarð-
vegs er háð mörgum umhvei-fís-
þáttum en á íslandi er verulegur
hluti jarðvegsins ólífrænt efni, sem
berst að með vindi. Jarðvegs-
þykknunin er því mjög háð því
hversu mikið efni er til staðar, sem
vindar geta flutt. Á landi með sam-
fellda gróðurþekju nær vindurinn
ekki tökum á neinu efni og jarð-
vegsþykknun byggist að verulegu
leyti á lífrænum leifum og efni sem
veðrast úr berggrunninum, sem
jarðvegurinn hvílir á. Jarðvegs-
þykknunin er því beinn mælikvarði
á hversu mikið magn lausra, fín-
kornaðra efna var fyrir hendi á
hverjum tíma, en það segir aftur til
um hversu samfelld gróðurþekja
landsins var þegar jarðvegurinn
var í myndun. Tíð eldgos, jökulaur-
ar og hlaupfarvegir hafa séð til
þess að á íslandi hefur alltaf verið
fínkornað efni á yfirborði, sem
vindar gátu borið um mislangan
veg. Sú er skýring þess að allur ný-
myndaður íslenskur jarðvegur á
öllum tímum inniheldur ólífræn
steinefni í einhverju en mismiklu
magni eftir því hversu samfelld
gróðm-þekjan var.
Með því að mæla hundruð
jarðvsgssniða um allt land komst
Sigurður að niðurstöðu, sem vísar
öllum fullyrðingum á bug um að
eldgos og ill veðrátta hafi valdið
jarðvegsrofí og gróðureyðingu fyr-
ir landnám. Þvert á móti, jarðveg-
ur þykknar mjög hægt (0,08 til 0,27
millímetra á ári) en þykknunar-
hraðinn vex sums staðar lítillega í
nokkra áratugi eftir stórgosin úr
Heklu, en hægir svo aftur á sér.
Breytingar á veðurfari í upphafi
jámaldar, fyrir um 2.500 árum,
munu hafa lækkað gróðurmörk
nokkuð en án vemlegi’a áhrifa á
þykknun jarðvegs. Jarðvegs- og
gróðurþekjan er því nokkuð jöfn
a.m.k. síðustu 5.000 árin eða þang-
að til stórfelld og afdrifarík breyt-
ing verður nokkra fyrir Heklugos-
ið 1104. (Því má skjóta inn í þessa
endursögn af ritgerð Sigurðar frá
1960, að annað gjóskulag, sem nú
hefur verið aldursgi-eint í græn-
lenska ískjamanum, gefur skarpari
skilgreiningu á upphafi þessarar
breytingar. Þetta gjóskulag mynd-
aðist árið 871 e. Kr. Lagið hefur
verið nefnt Landnámslag). En gef-
um Sigurði orðið: „(Ef við) berum
saman jarðvegsþykknunina milli
2080 og 770 f. Kr. annars vegar en
hins vegar þá sem orðið hefur eftir
1104 e. Kr. kemur í ljós, að á síðara
tímabilinu hefur hún orðið um
fímm sinnum hraðari í vesturhluta
Norðurlands, á miðhálendinu um
fjórum sinnum hraðari og sömu-
leiðis á Suðurlandi, þar sem sam-
anburði verður við komið. Með öðr-
um orðum: Síðan 1104 hefur heild-
arlega verið 4-5 sinnum meira áfok
en á hlýþurra skeiðinu - . Skýring-
in á þessum mismun er sú að á
hlýþurra skeiðinu var gróðurþekja
landsins miklu samfelldari en nú
og náði einnig mun hærra og má
sjá það með því að rekja leifar jarð-
vegs með ákvarðanlegum öskulög-
um inn á öræfin.“ Síðan lýsir Sig-
urður rannsóknarferð inn á öræfín
og telur: „lítinn vafa á, að mikið af
Odáðahrauni hafí verið gróið á
hlýþurra skeiðinu". Ennfremur
bendir Sigurður á að uppblásturinn
hefst með fullum þunga þremur
öldum áður en veðurfar versnar í
upphafí Litlu ísaldar á 12. og 13.
Öld. Grein Sigurðar lýkur með eft-
irfarandi orðum: „Meginorsök upp-
blástursins er hvorki að fínna í
eldsumbrotum né versnandi lofts-
lagi. Maðurinn og sauðkindin era
meginorsök þess óhugnanlega upp-
blásturs, sem án afláts hefur rýrt
vort dýrmæta gróðurland í „Is-
lands þúsund ár“.“
Margir hafa fetað í fótspor Sig-
urðar, aukið og bætt þau gögn,
sem hann byggði á án þess að nið-
urstaðan hafi haggast. Eigi að síð-
ur heyrast enn fullyrðingar um að
eldgos og versnandi veðurfar eigi
sök á gífurlegu jarðvegsrofí og
Guðmundur E.
Sigvaldason
gróðureyðingu á íslandi. Ekki skal
dregið í efa að þeir menn, sem
halda slíku fram „trúi“ eigin íúll-
yrðingum, en það er langur vegur
milli tráar og þekkingar. Tráin
getur byggst á athugunum, sem
eru rangtúlkaðar af því að þær era
slitnar úr samhengi við söguna.
Þannig tala margir um „ósnortið"
hálendi Islands, auðnina, sem und-
ir foksandi eyðimerkurinnar geym-
ir minjar um algróið land upp í 700
til 800 metra hæð, moldarminjar
með þykkum gjóskulögum, sem
sýna að eldfjallagjóskan hafði eng-
in varanleg áhrif á gi'óðurinn.
Mönnum hættir til að byggja rök
sín um áhrif eldgosa og veðurfars á
augljósum áhrifum þessara afla
EFTIR að maðurinn var búinn að
rjúfa jarðvegsþekjuna með athöfn-
um sínum. Þá koma til sögu tvenns
konar eyðingaröfl, annars vegar
sandblástur og vatnsrof vegna
lausra efna, sem liggja óbundin á
yfírborði og hins vegar húsdýr,
sauðfé og hross, sem torvelda nátt-
úranni að binda lausu jarðefnin
með nýjum gróðri. Deilan um áhrif
mannsins og sauðbeitarinnar á
jarðvegsrof og gróðureyðingu, sem
Sigurður vék að og vitnað var til
hér að framan, hefði átt að vera
sett niður í eitt skipti fyrir öll með
rannsókn hans fyrir nær 40 áram.
Sagt er að venjulegur vísinda-
maður geti aldrei fundið nógu sann-
færandi rök til að stöðva flæði mik-
ils fjármagns. Þess eru mörg dæmi
að stundarhagsmunir hafi leitt til
verka, sem urðu landi og lýð til
óþurftar þrátt fyrii- vamaðarorð
vísinda og skynsemi. Hins era líka
nærtæk dæmi að stjómvöld hafi
um síðir tekið í tauma rányrkjunn-
ar og lögleitt aðferðir til nýtingar
náttúruauðlinda í sæmilegri sátt við
tiltæka þekkingu. Fiskveiðistjórn-
un hefur það markmið að draga
ekki meir en Drottinn gefur.
Stjómunin gengur það langt að
ofnýttir veiðistofnar era alfriðaðir í
þeirri von að þeir geti með tíman-
um orðið nýtanleg auðlind. Slíkar
friðunaraðgerðir hafa haft í för með
sér gífurlega röskun á högum fólks
og nægir að minna á friðun þorsks
við Nýfundnaland eða síldar við
strendur Islands. Friðunin er eigi
að síður talin viðunandi því áfram-
hald sóknar leiðir hvort eð er til
þess að fótum er kippt undan lífsaf-
komu þeirra sem nýta auðlindina.
Það er skiljanlegt að fólk eigi auð-
veldara með að sætta sig við friðun
fiskistofna vegna þess að rányrkjan
með nútíma veiðarfærum er aug-
ljós og auðskilin vegna síminnkandi
afla sem á land kemur. Hinu er erf-
iðara að gera sér grein fyrir, breyt-
ingum á gæðum landsins, þó að
þær séu augljósar frá einni kynslóð
til annarrar, en ekki eins afgerandi
og „skyndilegt" hvarf físks úr sjón-
um. Allar aðgerðir til friðunar
landsins hljóta að vega að alda-
gömlum hefðum tengdum sauðfjár-
búskap og munu því vekja sterk til-
finningaleg viðbrögð. Hitt er aug-
Ijóst að ef íslenskir stjómmála-
menn vilja standa við þau orð sem
féllu á þingi Sameinuðu þjóðanna
nú í haust verður að ráðast gegn
rányrkju landsins með aðgerðum,
sem verða bæði sársaukafullar og
erfíðar í framkvæmd. Skýrsla
Landgræðslu ríkisins og Rann-
sóknastofnunar landbúnaðarins,
Jarðvegsrof á Islandi, sem fékk
Umhverfisverðlaun Norðurlanda-
ráðs nú í haust er leiðarvísir á
þeirri braut.
Höfundur er jarðfræðingur.
FULLKOMIÐ HANDBRAGÐ OG EILIFUR GLÆSILEIKI. NÝJAR SENDINGAR HÚSGAGNA
Borðstof u r
Sófar Sófaborð
MÖRKIN 3, SÍMI 588 0640 - CASA@ISLANDIA.IS
Stóla r
Opið laug. 11-18
Sun. 14-17