Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1976, Side 8

12
ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS
nokkrar af virkustu eldstöðvum landsins, sem gjósa myndu undir
venjulegum kringumstæðum nær einvörðungu hrauni vegna þess
að kvika þeirra er basaltkvika, eru jökli huldar og vegna snertingar-
innar við vatn verða gosin sprengigos og mynda nær einvörðungu
gjósku. Þannig er t. d. um Grímsvötn og Kötlu.
Vegna þess hve jarðvegsmyndun er hröð hérlendis, dýpkar fljótt
á gjóskulögunum og ekki þarf nema lítinn aldursmun á þeim til þess
að þau séu aðgreind hvert frá öðru í jarðvegssniðum. Gjóskutíma-
talsaðferðin, tefrókrónólógían, er sú, að athuga og mæla í sem
flestum jarðvegssniðum þykkt, grófleika, lit og önnur einkenni
gjóskulaganna, sem og dýpi niður á þau, og reyna þannig að rekja
útbreiðslu og þykktardreifingu þeirra og komast að því frá hvaða
eldstöð þau eru. Einnig eru, ef þurfa þykir, tekin sýni af gjósku til
könnunar á vinnustofu þar sem mælt er ljósbrot glersins, korna-
stærðardreifing, efnasamsetning og önnur þau einkenni, er aðgreint
geta lögin. Sé um lag frá sögulegum tíma að ræða er nákvæmasta
aldursákvörðunin fólgin í því, að bera vitneskju þá, sem áðurnefndar
rannsóknir veita um gjóskulögin, saman við skráðar heimildir um
eldgos og sýna fram á að ákveðið gjóskulag sé úr ákveðnu gosi sem
lýst er í þessum heimildum. Sé ársetning eða dagsetning þess goss
nefnd í heimildunum er aldur gjóskulagsins þar með einnig ákveð-
inn upp á ár, eða jafnvel upp á dag. Þegar búið er að finna þannig
réttan aldur nokkurra laga í jarðvegssniði má fara nokkuð nærri
um aldur gjóskulaga milli þeirra, þareð lög, sem þegar eru aldurs-
ákvörðuð, veita upplýsingar um það, hversu hratt jarðvegurinn
þykknar. Með þessu móti má einnig finna gos sem hvergi er getið í
skráðum heimildum. Sé um forsöguleg gos að ræða er vænlegast að
komast nærri um aldur gjóskulaganna með því að mæla með ákvörðun
aldurs á geislakoli (C14) lífrænan jarðveg hið næsta undir eða ofan
á þeim. 1 þykkum gjóskulögum finnast stundum rotnaðar leifar
runna eða trjáa sem vænlegar eru til aldursákvörðunar með geisla-
koli. Hér verður þó að reikna með því, að skakkað geti allmörgum
áratugum til eða frá.
Hekla er sú eldstöð sem íslenskt gjóskutímatal byggir mest á.
Með kerfisbundnum rannsóknum á gjóskulögum í jarðvegi allt
í kringum hana hefur tekist að finna öll gjóskulög hennar frá
sögulegum tíma, 15 alls, og rekja í hvaða átt gjóskan barst í upp-
hafshrinu hvers goss. Á 6. mynd er sýnd heildarútbreiðsla og þykkt-
ardreifing Ijósa gjóskulagsins H, úr gosinu 1104. Gjóskulag þetta
þekur rúmlega hálft landið, eða 55000 ferkílómetra lands, og er