Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1976, Side 32

36
ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS
nálgist víða að verða hin sama, er nálgast miðbik 19. aldar. Þessi
öra útbreiðsla á fyrstu öld búsetunnar bendir til örrar fólksf j ölgunar,
og kemur það heim við það hversu fljótt fer að bera á jarðvegseyð-
ingu eftir að norræn búseta hefst. önnur orsök er sú, að landnem-
arnir voru framan af stórtækir á land og þeir er síðar komu kusu
sumir hverjir fremur að leita ónumins lands til búsetu lengra inn
til landsins en að leita á náðir þeirra landeigenda er fyrir voru. Vel
má vera að sumum búandkörlum hafi þótt vænlegra til kvikfjár-
ræktarbúskapar það land sem var á mörkum birkiskóganna, eins og
t. d. kringum áðurnefnt býli á hálsinum norðvestur af Brettingsstöð-
um, heldur en skógarþykkni neðar og utar í dölum. Koma hér í hug
ummæli Hauks lögmanns í Landnámugerð hans: „Sumir þeir,
er fyrstir kómu út, byggðu næstir fjöllum ok merkðu at því lands-
kostina, at kvikféit fýstisk frá sjónum til fjallanna“ (Isl. fornr. I.
337). En byggðin á jaðarsvæðunum, frumbyggjajaðrinum, sem vissi
að innlandsauðninni, virðist yfirleitt ekki hafa orðið langæ. Hún var
vafalítið farin að dragast eitthvað saman á 11. öld og mögulegt er
að sumsstaðar hafi hún tekið að hopa frá frumbyggjajaðrinum þegar
fyrir lok 10. aldar. Þessi hopun hefst í öllu falli það snemma að
versnandi loftslagi verður vart um kennt að neinu afgerandi leyti,
því það fer ekki að versna að ráði fyrr en á ofanverðri 12. öld. Óöld
í heiðni hefur að líkindum verið mjög stutt kuldaskeið kringum 975.
Eldgos lögðu nokkrar byggðir í eyði, en þau skýra ekki hversvegna
þær byggðust ekki, a. m. k. sumar, að nýju. T. d. hefur Heklugjóskan
úr gosinu 1104 ekki verið þykkari en svo á Hrunamannaafrétti, að
þar hefðu býli risið að nýju eftir áratug eða þar um bil, ef um
byggð á láglendi hefði verið að ræða. Höfuðorsökin fyrir hopun byggð-
ar frá frumbyggjajaðrinum var sú, að þessi jaðarsvæði voru svo
viðkvæm fyrir búsetunni að þau þoldu hana ekki nema skamma
hríð. Þau jarðvegssnið, sem mæld hafa verið á þessum svæðum,
benda yfirleitt eindregið til þess, að þar hafi jarðvegseyðing fljótt
farið að segja til sín.
Þessar lauslegu rannsóknir á aldri eyðibýla hafa einnig leitt í
Ijós að gjóskutímatalið er ansi handhægt og tímasparandi hjálpar-
tæki við slíkar rannsóknir hérlendis, a. m. k. í þeim hlutum lands-
ins, þar sem heppileg gjóskulög í þessum tilgangi er að finna. Það
þarf í sumum tilvikum ekki að grafa nema eina smáholu, sem krefst
minna en hálfrar stundar vinnu, til þess að komast að því hvort tótt
er eldri en t. d. 1104 eða 1362. Vænlegast til árangurs er að sameina