Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1976, Side 158

160
ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS
hendur sínar fyrir og eftir messu og þá ekki síður áður en hann
snart náðarmeðölin, líkama og blóð Krists, og sömuleiðis eftir þá
snertingu, til þess að ekki bærist agnarögn af svo helgum dómum út
meðal veraldlegra hluta á höndum prestsins.
Til handþvottarins í kirkjunni þurfti þrennt: vatnskarl, mund-
laug og handklæði. Vatnskarlinn eða aquamanile var eins og áður
segir eins konar kanna, sem stundum má hafa verið með raunveru-
legu könnulagi, en þó langoftast í dýrslíki og þess vegna eru ílát
þessi einstöku sinnum kölluð vatnsdýr í íslenskum máldögum. Aldrei
eru þau í mannslíki, þótt orðið vatnskarl hafi stundum leitt til þess
misskilnings, heldur í líki ljóns, hests (stundum með mann á baki),
hjartar, einhyrnings, kentárs eða flugskrímslis (finngálks). Vatns-
karlarnir voru steyptir úr koparblendingi (messingu) og fram úr
gini dýrsins stóð stúturinn, en ofan á haus þess var gat, þar sem vatn-
inu var hellt á karlinn. Langflestir vatnskarlar, sem varðveist hafa á
Norðurlöndum, eru taldir vera verk faglærðra málmsmiða í Norður-
Þýskalandi og Niðurlöndum og oft eru nefndar í því sambandi borg-
irnar Magdeburg, Hildesheim og Dinant. Misgamlir eru þeir, sumir
frá síðmiðöldum en aðrir frá 13. eða jafnvel 12. öld. Þeir eru mjög
eftirsóttir af söfnum bæði sakir listræns og kirkjusiðafræðilegs
gildis. (1 Historiska Museet í Stokkhólmi sá ég (1976) tvö vatnsljón,
sem mjög líkjast Holtastaðaljóninu, og voru þau sögð 13. aldar
verk frá Hildesheim).
Tiltölulega fáir vatnskarlar hafa varðveist á Norðurlöndum. Þó
á Þjóðminjasafn Dana (Nationalmuseet) mjög gott safn vatnskarla,
alls 30 stykki. Sú tala ætti að vera marktæk um vatnskarla í dönskum
kirkjum yfirleitt. Þótt fjöldi vatnskarla í íslenskum máldögum sé
mikill hafa aðeins tveir varðveist. Þessir kirkjukripir misstu án
nokkurs efa gildi sitt þegar kaþólskir helgisiðir lögðust niður. Islensk-
ir siðskiptamenn hömuðust að vísu ekki svo mjög gegn helgigripum
hins gamla siðar, nema þá þeim sem menn dýrkuðu sérstaklega svo
að minnti á skúrgoðadýrkun. Hins vegar lentu þessir gripir í hirðu-
leysi og reiðuleysi og mönnum var ekki alltaf fast í hendi með þá.
Vatnskarlarnir hafa farið á tvist og bast eftir siðaskipti það sést
m. a. á því að Þuríður Sæmundsdóttir hefur í sínum fórum þrjá
vatnskarla, og gott dæmi er einnig annar sá vatnskarl sem varðveist
hefur (úr Vatnsfjarðarkirkju): Við vísitasíu 15. ágúst 1700 heimilar
Jón biskup Vídalín að selja hann (,,ljónið“) frá kirkjunni.
Máldagarnir eru fáorðir um vatnskarla eins og annað. Þeir geyma
lítinn sem engan fróðleik um hvernig vatnskarlarnir voru. Undan-