Alþýðublaðið - 07.05.1968, Síða 5

AMUR OG JAFN
Knut Hamsun;
PAN.
Blöð úr fórum Tómasar
Glahns liðsforingja.
Jón Sigurðsson frá
Kaldaðarnesi þýddi.
Reykjavík, Mál og
menning 1968. 230 bls.
r
Þyki mikið við liggja að lýsa
\ hrifningu sinni af listaverki
segjast menn gjarnan ekki
vera „samir“ eftir og áður.
Maður er ekki samur og jafn
eftir að hafa lesið bókina,
horft á leikinn, hlýtt á óper-
una. Eflaust er þetta að jafn-
aði einlæglega mælt: menn
grípa til sinna sterkustu orða
til að lýsa sterkri hrifningu
sinni — og geta ekki gert sér
í hugarlund öflugri áhrif lista-
verks en að það ,,breyti“ sjálf
um þeim verulega og varan-
lega, En eru slíkar fullyrðing-
ar sannar? Og verða þær sann
reyndar þó þær séu sannar?
Torvelt kann að reynast að
sýna fram á í hverju
nákvæmlega breytingin sé fólg
in þó menn finni og viti með
fullkominni vissu að þessi til-
tekna saga, kvæði, leikrit hafi
haft óafmáanleg og mótandi
áhrif á hugarfar, tilfinningalíf,
sjálfa lífskoðun og heimsmynd
þeirra, Hvað var öðruvísi en
áður í fari, atferli þeirra eftir
að þeir opnuðu hin örlagaríku
bók?
Hver lesandi bóka á sér sjálf-
sagt sínar ógleymanlegu bæk-
ur, höfunda sem af einhverj-
um áslæðum hafa orðið honum
nákomnari en aðrir. Fyrir mitt
leyti gleymi ég seint vorinu
og sumrinu sem ég las skáld-
sögur Knut Mamsuns í fyrsta
skipti og seinast þó þeirri ein-
kennilegu vornótt sem ég átti
yfir Pan. Þýðingar Jóns Sig-
urðssonar frá Kaldaðarnesi
urðu til að vísa mér á veg til
Hamsuns Sultur og Að haust
nóttum, ekki Pan og Viktoría,
sem þá voru löngu ófáanlegar;
og Pan hef ég ekki lesið á
íslenzku fyrr en nú að Mál
og menning gefur bókina út
í ahnarri útgáfu. Jón frá Kald-
aðarnesi hefur verið „sannar-
legur doktor og meistari ís-
lenzkrar tungu“, eins og haft
er eftir Halldóri Laxness í for
mála bókarinnar, — en það
sagði Halldór raunar í grein
sem skrifuð var til að mót-
mæla því að Sultur kæmi út
í stórri, alþýðlegri útgáfu á
íslenzku. „Sultur hefur meðal
bóka Hamsuns sérstöðu að því
leyti að hún er illa fallin til
lesturs fyrir heilbrigt sveita-
fólk, fólk með almennt og upp-
runalegt tilfinningalíf, börn,
unglinga, gamalmenni“, segir
Halldór, og ennfremur: „Ýmis
helztu snilldarverk heimsins
eru eitur í beinum óbókvanra
manna og verka á ómenntaða
tækifærislesara sem hneyksli
og andleg meiðing“. Þetta þyk-
ir mér heldur .vond kenning
sem las Sult fyrsta Hamsuns-
bóka, ómenntaður tækifæris-
lesari, barn að aldri, og -hafði
náttúrlega ekki minnsta pata
af svo aristókratískum sjónar-
miðum. En þau fyrslu kynni
urðu, fyrir mig, til þess meðal
annars að gæða dönskunám í
skóla slcynsamlegum tilgangi:
að verða læs á norsku til að
geta lesið Hamsun.
Er þá Pan Hamsuns hentug
bók fyrir „heilbrigt svéita-
fólk, fólk með almennt og
upprunalegt tilfinningalíf,
börn, unglinga, gamalmenni?“
Það er vísast, og vonandi, en
BÆKUR
raunar held ég að slík spurn-
ing sé marklaus, heilbrigðis-
sjónarmið af þessu tagi verði
yfirleitt ekki lagt á bókmennt
ir, hvorki verk Hamsuns*,
Halldórs Laxness né annarra
og vafasamt tiltæki að dæma
lesendur „niður fyrir sig“ og
sinn eigin góða smekk. Hamsun
varð allra karla elztur og lifði
það meðal annars að andleg
heilbrigði sjálfs hahs væru vé-
fengd með dómi; sjaldan bafa
sál- og siðspekingar fengið
greypilegri útreið en í bók
hans Paa gjengrodde stier sem
hann skrifaði háaldraður,
heyrnarlaus, hálfblindur, saka-
maður með „varigt svækkede
sjælsevner“. En Hamsun var
líka ,,ungur“ höfundur fram
eftir öllum aldri, æskuverk
sín var hann að skrifa fram
um fimmtugt. Það er trúlegt
að ungt fólk laðist enn í dag
að þessum bókum, einnig bók-
hneigðir unglingar, og njóti
þeirra öðrum betur. Andrúm
þeirrá allra, sjálf rómantíska
þeirra er einmitt unglingsár-
anna. hinn órólegi, síbreytti
hugur sem þær spegla og sem
mófar alla heimsmynd þeirra,
munúðlega náttúrulýsinguna
í Pan, til dæmis, þar sem hald-
Knut Hamsun.
ast fast í hendur lostakennd-
ar brími og hrein andleg upp-
hafning. Órökleg geðbrigði,
duttlungar, uppátæki sögu-
fólksins í Pan, öll ástarsaga
Glahns og Edvördu, er einnig
af heimi unglingsáranna, til-
finningakvika þeirra heimfærð
og bókfest í skáldlegum veru-
leika, sannari lífinu__sjálfu; en
engu að síður af þess anda og
holdi. Það er freistandi að
segja að sá sem eitt sinn hafi
ánetjazt þessum heimi verði
ekki „samur og jafn“ síðan.
Og ekki þarf nema opna sögur
Hamsuns að nýju, þótt langt
sé liðið síðan síðast, til að
kynngimáttur stílsins hrífi
Framhald á. 14. síðu.
Aiskýlos á íslenzku
AGAMENNON
Harmlekur eftir Aiskýlos.
Þýðinguna gerði Jón Gísla
son.
Bókaútgáfa Menningarsjóðs
Reykjavík 1967, 129 bls.
Ein bók og aðeins ein bætt-
ist við smábókaflokk Menning-
arsjóðs í haust, og hefur verið
furðu hljótt um hana síðan; fyr
ir mitt leyti lenti í löngum
undandrætti að lesa liana. Hér
er þó um að ræða bók sem
mætavel sómir sér í flokknum,
ný þýðing á klassísku skáld-
verki, einu upphafsriti evrópskr
ar leikritunar. Agamemnon Ai-
skýlosar er rit sem sjálfsagt
mál ætti að vera að til sé á
íslenzku, og framtak þýðand-
ands er að sínu leyti jafn-virð
ingarvert og það er fátítt að
menn leggi hér á landi stund
á klassísk fræði.
„Ef einhver spyrði mig, hvers
vegna ég hefði verið að þýða
Agamemnon, myndi ég svara
að það hefði ég gert í beirri
trú að með því væri ég, þó af
veikum mætti væri, að efla
sjálfstæði þjóðar vorrar“, segir
Jón Gíslason í eftirmála. „Hið
menningarlega sjúlfstæði er í
rauninni undirstaða og forsenda
sjálfstæðis á öllum öðrum svið
um. Það er því engin firra að
halda því fram, að það sé einn
þáttur í sjálfstæðisbaráttunni
— og hún mun standa jafn-
lengi og íslenzk þjóð er til —
að þýða hin merkustu rit heims
bókmenntanna á vora tungu. Er
í þessum efnum mikið verk ó-
unnið á landi hér, sem stærri
þjóðir hafa fyrir löngu gert góð
skil, enda má jafnvel svo að
orði kveða, að meðal stórþjóð
anna þýði hver kynslóð snilldar
verk 'heimsbókmenntanna af
nýju og leitist við að kryfja
þau til mergjar".
Fljótt á litið virðast einkum
tvær leiðir koma til greina við
þýðingu verks eins og Aga-
memnons. Önnur leiðin, sem
nefna mætti fræðilega, væri að
reyna að veita sem fullkomn-
asta hugmynd um frumtextann,
bragarhætti hans og skáldlegt
tungutak, vitaskuld með fullri
rækt við skáldlega verðleika
þýðingarinnar sjtjlfrar á ís-
lenzku. Hin leiðin væri að miða
að því fyrst og fremst að gera
skáldlegan, leikhæfan texta á ís
lenzku, nútímalegan texta sem
vitaskuld reyndi eftir föngum
að bregðast ekki trúnaði við
frumgerð leiksins. Báðar þessar
leiðir eru að sjálfsögðu vand-
farnar og ekki á færi nema
snjallra rithöfunda með stað-
góðri klassískri menntun. Jón
Gíslason fer hvoruga þeirra þó
hans aðferð sé að sínu leyti
tæplega vandaminni ef vel á
að takast til. Hann þýðir leik
inn allan í laust mál, einræð-
ur, samtöl og kórljóð, og þýð-
ing hans er þessleg að hún sé
gerð af mikilli nákvæmni, þó
ég sé auðvitað ekki fær að
dæma um það; hún virðist mér
lærdómsleg skólaþýðing, vertio,
fremur en sjálfstæð, skáldleg
íslenzku hans. „Eigi má því
gleyma að grísk leiklist var
sprottin upp úr guðsþjónust-
unni — eða var öllu heldur
einn þáttur hennar," segir í eft
irmálanum. „Málið er því há-
tíðlegt, einkum á kórljóðunum,
sem oft fjalla líka um hin há-
leitustu vandamál lífs og
breytni, — eru þá með öðrum
orðum sannkclluð trúarljóð.
Slíku efni hæfa ekki hversdags
klæði“. Viðleitni þýðandans er
hvarvetna ,að vanda málfar sitt,
hafa það viðhafnar og hátíðlegt,
en fyrir bragðið er það víða
uppskrúfað og þvingað, einkum
þar sem þýðandi leitast við að
sína breyttan bragarhátt með
stuðlasetningu og hrynj-
andi í kórljóðunum; hvergi
er það gætt þokka né þrorti
skáldlegrar nýsköpunar og tor-
velt að hugsa sér þennan texta
fluttan af munni fram. Bezt þyk
ist mér aðferð þýðandans lán
ast við dramatísk eintöl, t. a.
m. Klýtemnestru í lokaþættin-
um, en sízt í kórljóðum og spá
ljóðum Kassöndru, þar sem
hann fyrnir málfar sitt mest
og reynir til að koma á það
einhverskonar sögustíl. En hér
eru af liandahófi tvö dæmi um
þýðinguna, úr kórljóði begar
Agamemnon er senn væntanleg
ur á sviðið, fyrst upphaf þess
hjá Jóni Gíslasyni:
„Hver gaf henni réttnefni
slíkt? Hafa máttarvöld, mönn-
um hulin, framsýn og forspá,
tungu stýrt svo að í mark
hæfði. Herfang grárra geira,
Helena, hildi vaktir þú. Hel
varstu fleyjum. hel varstu mönn
um, hel heilum borgum, er
gekkstu fram úr dyngju og dýr
um tjöldum og skip þitt leið
löndum fjarri í blásanda vestan
bvr. Skunduðu skjöldungar í
kjölfar snekkju sem veiðimenn
renni með hundafjöld í slóð
bráðar. Lagðist öldujór við
laufskrúðugan bakka Símóis-
flióts. Stóð styrjargjörn við
stýri Gunnur.“
Hjá Grími Thomsen, sem
þýddi brot úr Agamemnon, er
sama erindi á þessa leið:
Sá. var niður nærgætinn sem
nafn þér gaf
eða ramman risti hann staf,
Helena, þú sem hel og elin
hjörva vaktir stríð
skæða skötnum hríð;
sigldir heiman borgar brjótur!
brott um haf,
fyllti vindur viggjar traf,
en þín röktu rekkar spor um
Ránar villa slóð,
skjöldum þakin þjóð.
Símois er loks þeir lentu á
laufgri strönd,
mörg varð fegin höggi hönd,
margur halur hné í valinn.
hetjan traust og góð,
flaut um foldu blóð,
Síðar í sama kórljóði er líking
tekin af Ijónsunga, annað erindi
og gangenrindi:
„Ljónsunga, er villzt hafði
undan móður sinni, ól hjarð-
maður í húsi sínu á mjólk. Á
morgni lífsins var hið unga
ljón gæft og meinlaust, eftir-
læti barna og yndi öldunga.
Marga stund hampaði þvi hjarð
maðurinn í faðmi sér eins og
nvfæddu barni. Og ljómandi aug
um mændi það á hönd hans og
flaðraði upp á hann, þegar þarf
ir magans gerðu vart við sig.
— En eðli ljónsins var sem fal-
inn eldur, sem skyndilega brauzt
út í ljósum loga. Fósturlaunin
galt hið unga ljón með því að
strádrena sauðina og búa sér
óbeðið hroðalega veizlu. Á með
an blóðinu íágndi um allt hús-
ið, ráku þrælar upp angistar-
vein, en máttu engum vornum
við koma gegn bessum trvlHn
morðum. Einhver pnð hafði
glapið þetta heimili tU a* -'i
upp prest geigvænlcgra blóð-
fórna.“
Framhald á bls. 14.
7. maí 1968
ALÞÝ0UBLAÐIÐ 5