Þjóðviljinn - 24.12.1976, Blaðsíða 10

10 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN — Jólablaö 1976.
Fjögur ár
Framhald af bls. 3.i
uppi barniö og umleiö veröur mér
ljóst aö ef þetta væri ekki hún,
litur hún einmitt út einsog kona
sem eiga má vonáútúr troöfullri
flugvél frá Hornafiröi og Fagur-
hólsmýri. Hún er með kyrfilega
uppsett hár, samkvæmt tiskunni i
fyrra og kápan hennar er senni-
lega heimasaumuð, með kraga úr
óekta skinni. Nú snúa þau frá
borðinu og ég rýni á armbands-
úrið og hamast við að reykja
sigarettuna.
— Vertu ekki aö trufla mann-
inn, Guðvin minn, — segir hún og
litur framan i mig með afsök-
unarbrosi. Hún er meö gler-
augu og þarsem ljós kemur ein-
hversstaðar að, sem fellur á
glerin sé ég ekki augun i henni.
Ég sé einungis að hún heldur
áfram að horfa á mig, löngu
eftirað hún heföi átt að hafa litið
annað.Hún hefur gripið i höndina
á drengnum og heldur i hana
stöðugt, starir á mig og sýnist
vera að átta sig á einhverju.
— Er þetta ekki Sæmi? segir
hún loks og opnar munninn i
undrun.
— Jú, segi ég og þori ekki að
þekkja hana strax. Ég brosi samt
og er mjúkmáll, þegar ég segist
einmitt heita Sæmi og nú vikur
hún höfðinu litillega til og ég sé
augun i henni og nú höfum viö hist
aftur, — ó, guð minn góður....
— Þetta erég, hrópar hún upp-
yfir sig, — ertu hættur að þekkja
mig. Maðurinn hennar litur á mig
forvitinn og sömuleiðis litla
barnið, sem þykist svikið um at-
hygli þá sem þvi ber og fer að
skæla. Ég rétti fram höndina,
hægt og nær án þess aö vita af þvi.
— Nei, ert þetta þú, segi ég.
— Já, þetta er ég, segir hún og
er himinlifandi. — Hrólfur segir
hún og hnippir i mann sinn, —
þetta er hann Sæmi, við unnum
einusinni saman. Hann heilsar
mér, þrýstir hönd mina fast og
kumpánlega.
— Þetta er Hrólfur, maöurinn,
sem ég er gift, segir hún og brosir
framani manninn, sem kinkar
kolli, svosem til staðfestingar þvi
að rétt sé með farið. Ég veit allt
um það, hann heitir Hrólfur
Guðvinsson og hefur verið
kennari þarna eystra i þrjú og
hálft ár og sótti um skólastjóra-
stöðuna i haust, en fékk ekki að
þessu sinni. Hann er ættaður frá
Hornafirði og er stúdent.
— Ég er bara alveg hissa, segi
ég og brosi. Mér liöur svo undar-
lega, mikið hefur hún breystog ég,
skyldi hún ekki hugsa hvaö ég hef
breyst mikið... — Hva, — hvaðan
kemurðu?
— Við erum að koma að
austan, búum þar núna, Hrólfur
erað kenna.er að fara á kennara-
þing hérna i bænum.
— Já, einmitt...
— En mikið gasaiega er gaman
að sjá þig, — ertu alltaf á sama
stað, ég á við uppfrá....
— Ha, nei, nei, löngu hættur.
Ég átti ekki von á þessari spurn-
ingu, eins augljóst og mátt hefði
vera að henni yrði varpað fram,
— nei löngu hættur. Ég get
ómögulega sagt henni frá
útkeyrslunni á oliuvörum, að
ekkert hafi orðið úr mér, ekkert
spennandi, — hún er þó gift
manni, sem kannske verður
skólastjóri, nei, ég get alls ekki
sagt það. — Við erum hérna að
biða eftir manni frá New York.
— Ja, hérna, frá New York,
segir hún og rýnir i átt til þeirra
frá ráðuneytinu, þegar ég bendi.
— Hvað segirðu, og vinnurðu hjá
þvi opinbera, — ætlarðu á þing,
eða hvað. Hún hlær snöggt og er
hissa. Annars vissi ég alltaf að
þú... Hún brosir og verður dálitið
skrýtin, —kannske hefði ég átt að
segja eitthvað annað, kannske
trúir hún mér ekki, eða er hún
baraað afsaka sjálfa sig, afþviað
hún spurði hvort ég væri ainþá
uppfrá...
— Og hvað geriröu þar?
Hrólfurhefur fengiöá méraukinn
áhuga og litur á vixl á mig og þá
frá ráöuneytinu.
— Hvar er New York, spyr
drengurinn og kemur mér til
bjargar og nú berst að eyrum
gnýr frá amerikuvélinni og
verður stöðugt háværari.
— Svona hitt og þetta, afræð ég
að svara um siðir og gref lúk-
umar f buxnavösunum, — engin
sápa ræöur viö þriggja ára starf
við útkeyrslu á oliuvörum.
— Hún eriAmeriku ... farðu
útað glugganum og sjáðu þegar
flugvélin kemur.
Hrólfur spyr einskis frekar en
horfir á þá frá ráðuneytinu. —
Þetta eru tómir ihaldsfauskar
segir hann og ég hugsa mitt, —
auðvitaö er hann á bandi komm-
anna, einsog allir kennarar.
— Þetta eru allt elskulegir
menn, segi ég og yppti öxlum.
— Fasistar, segir hann festu-
lega og afgreiðir málið. Hakan á
honum er áberandi framstæð. Ég
hugsa um hvort hún sé orðin
sama sinnis og hann, — sjálfsagt,
kvenfólk er þannig, fylgir mann-
inum í einu og öllu, — sérstaklega
i skoðunum. Hún hafði heldur
ekki haft neina skoðun það ég
mundi, utan þá skoðun, sem allt
venjulegt fólk hefur.
— Hvernig iist þér á þennan
litla herra Hérna, segir hún,
einsog til að segja eitthvaö, þegar
dráttur verður á að fleira sé sagt.
Hún lyftir litla barninu uppí birt-
una.svoég geti virt þaðfyrir mér
og það hættir að skæla. Ég fer
viðurkennandi orðum um fegurö
þess, þótt þetta sé svosem ekki
neittneitt, bara vanalegi skallinn
og furðulostið vitsmunaleysið i
augunum. — Hann heitir Hrólfur,
Hrólfur Hrólfsson.
— Égheldaðvið ættumaðfara
að hafa okkur, áðuren þeir koma
þessir amerikanar, segir maður
hennar. Mig langar til aö segja að
það hefði verið öðruvisi i honum
hljóðið, ef það hefðu verið rúss-
amir að koma með flugvél frá
Siberiu. ‘— Jæja , viö skulum
koma, áréttar hann og ýtir við
henni.
— Við erum að koma, ástin,
segir hún og hagræðir fötunum á
ungabarninu.„Ástin,” segir hún
við hann, þennan rusta, — það
stingur mig undarlega aö heyra
hana auðmýkja sig svona.
Sennilega er hún orðin vön af hon-
um móðgunum og ókurteisi. Það
er ekki að sjá að það sé mikil
virðingin fyrir kvenfólkinu hjá
þessum mönnum, þó þeir þykist
helst vilja láta þær ráða yfir sér,
þegar þeir eru að belgja sig út á
prenti. A heimilum þeirra sjálfra
gegnir öðru máli....
— Jæja, vertu blessaður og
sæll, segir hún og flytur barnið af
hægri handlegg sér og yfirá þann
vinstri, tilað geta rétt mér
höndina. — Erþér kalt? spyrhún,
þegar hún tekur eftirhve höndin
á mér titrar.Nei, mér er ekki kalt
og ég bölva sjálfum mér i hljóði
fyrir að hafa ekki betra vald yfir
mér. — Vertu sæl.
— Heilsaðu manninum
Hrólfur, segir hún og réttir fram
lúkuna á litla drengnum.
— Vertu sæll, segi ég og tek i
þessa stirðu og smáu fingur.
— Þú ættir að Uta til min i kaffi,
segir hún og er að leggja af stað á
eftirmanni sinum. — Viðbúum....
Nei, ómögulega, ég hristi
höfuðið, ómögulega, þvi ég vil
ekki vita hvar hún býr eða sjá
hana aftur afþviað það er ekki
hægt, af einhverri ástæðu er það
útilokað, það er sama og þegið, en
það er svo mikð að gera þessa
viku, móttökur, — og hún horfir á
migogég veitekki hvað hún er að
hugsa og kannske er ég svolitið
feginn, þegar hún er farin. Ég
heyri þau kalla á drenginn sem
stendur við giuggann og mæti
honum þegar ég geng i átt til
þeirra frá ráðuneytinu. Einsog
mig haföi grunað er hann farinn
aö rigna og þarna stendur nú
flugvélin mikla, — amerikufarið,
hinn hatrammlegi gnýr er loks
hljóðnaðurogþarsem glugginn er
opinn heyri ég suða i henni einsog
katli og heyri litla bresti, senni-
lega i málmi, sem tekinn er að
kólna. Ég vik mér að einum
þeirra frá ráðuneytinu og spyr
hvað klukkan sé, svo þau sjái að
ég tilheyri þeim, en hann svarar
með að kinka kolli i átt til klukk-
unnar á veggnum, þvi nú hafa
þeir komiðaugaá mister Craig,
sem er litill og rýr og dökkur á
brún og brá, — hann er dapur á
svipinn, sjálfsagt vegna konu-
missisins og þessa innvortis sjúk-
dóms. I spegli gluggans sé ég
hvar þau standa hinum megin i
salnum, — kennarinn er að koma
inn og hefur fengið leigubil. Ég
brosi einsog sól og horfi á eftir
henni þar sem hún gengur, eilitið
afturrétt meö barnið i fanginu,
hún er oröin þrekin um sig neðan-
verða, — það eru þessi f jögur ár,
þessi fjögur ár..
Þjóöviljinn hefur frá öndveröu
veriö sameinandi afl vinstri
manna á lslandi, hann hefur
hvatt vinnandi fólk til samstööu
um hagsmuni sina og hann hefur
unniö aö varöstööu allra
þjóölegra afla um menningar- og
sjálfstæöismál. Afdrifarik voru
fyrstu ár Þjóöviljans i þessum
efnum. Sú róttæka hreyfing sem
stóö aö stofnun blaösins þurfti aö
brjótast út úr einangrun sinni og
ná tengslum viö fjöldann, bæöi aö
þvi er tók til stjórnmálanna i
þrengri merkingu, verkalýös-
máia og menningarmála. Fyrstu
ár, Þjóöviljans voru þvi sérstök
baráttuár fyrir sameiningu og
samfylkingu, og i þeirri baráttu
unnust veigamiklir sigrar. Hér á
eftir veröur rifjaö upp, hvernig
blaöiö beitti sér i menningar-
málum á þessum árum hinna
,,rauöu penna”.
Tímaritið „Rauðir pennar”
kom I fyrsta sinn út áriö 1935 og
síðan árlega I fjögur ár. Hópurinn
i kringum timaritið stóð siðan að
stofnun bókmenntafélagsins
Máls og menningar sem var að
koma undir sig fótunum á
árunum 1937 og 1938; á rúmlega
einu ári safnaðist félaginu yfir
4.000 meðlimir. Skiljanlega voru
þessi tiðindi mjög fyrirferðamikil
iÞjóðviljanum. Þau voru túlkuð i
þeim anda þjóölegrar
sameiningar sem að ofan greinir.
Ritstjóri Þjóðviljans, Einar
Olgeirsson, skrifar langa grein
um Rauða penna i desember 1936
I tilefni af útkomu annars
árgangs.
Samgróið þjóðlifinu
Einar segir aö þetta sé i þriöja
sinn á einni öld sem „bestu skáld
og rithöfunar þjóöarinnar snúa
sér til hennar i samfelldum hópi
til að eggja til baráttu fyrir fram-
sókn og frelsi”. í hin skiptin var
um aö ræða þá Fjölnismenn á 4ða
áratug 19. aldar og
Verðandimenn upp úr 1880. Einar
segist vilja undirstrika það, „hve
íslenskir Rauðir pennar eru, sem
sönnun þess hve sósialisminn sem
alþjóðleg stefna er samgróin
islensku þjóðlffi. En rauðir
pennar eru meir en boðunarrit
sósialismans. Þeir eru tákn
þeirrar samfylkingar sem
myndast hefir um varðveislu
islenskra menningarverðmæta
gegn háska fasismans”.
Ari siöar i umsögn um 3ja hefti
Rauðra penna er þessi sam-
kveiking orðin enn sterkari i huga
ritstjórans: „Vinsældimar sem
Rauðir pennar nú njóta eru
sönnun þess, að Islensk alþýðu-
menning er reiðubúin til að
uppskera það sem bestu andans
menn þjóðarinnar fyrr og nú hafa
skapað fyrir þjóð sina alla”.
Beðið um lifandi orð
Mál og menning var stofnað
sumarið 1937, þrem vikum eftir
stofndag greindi Þjóðviljinn i
fyrsta sinn frá félaginu og geröi
það myndarlega: „Ahin bókelska
alþýða að sjá draum sinn um góð-
ar og ódýrar bækur rætast”?
sagði i fyrirsögn. Greint er frá þvi
að þaö séu „hinir sömu róttæku
kraftar sem sköpuðu Rauöa
penna og gengust fyrir stofnun
„Heimskringlu” (forlags og
bókabúðar) sem enn á ný — og i
þetta sinn með auknum liösstyrk
— sýna dugnað sinn og menn-
ingaráhuga. Með stofnun þessa
bókmenntafélags eiga að vera
skapaðir möguleikar til að brjóta
niður múrinn sem enn er milli rit-
höfundanna og fátækrar alþýöu”,
segir blaðið.
Þjóðviljinn fagnar þvi mjög
þegar 3000 höfðu skráð sig inn I
nýja bókmenntafélagiö og segir:
„Þeir sem skrifa fyrir Mál og
menningu þurfa ekki aö kvarta
undan þvi aö orð þeirra berist
ekki til fólksins. Nú er það rithöf-
uridanna að sjá til þess að orö
þeirra sésvo lifandi að fólkið ekki
þreytist á bókum þeirra”. Þetta
var skýr kröfugerð, og segja má
að hún sé rauöi þráöurinn I rit-
dómum og annarri menningar-
rýni blaðsins á þessum árum.
Sjálfgert að
leita til Kristins
Starfsliö Þjóðviljans var mjög
fámennt á fyrstu árum blaðsins.
Mun hafa verið talið rétt að ein-
beita kröftum ritstjórnar að póli-
tikinni I þrengri merkingu en fá
heldur fólk aö utan til þess að
skrifa veigameiri greinar um
Kristinn E. Andrésson: „Þar kom
fram svo stór hópur rithöfunda
sem ekki varö um villst aö voru
ákveönir aö taka hér upp öfiuga
menningarbaráttu.”
bókmenntir og aðrar listir. Rit-
stjórnargreinar eöa „leiöarar”
um menningarmálþekktustekki i
þá daga.
Kristinn E. Andrésson virðist
hafa verið eins konar menningar-
málaráðunautur blaðsins frá
upphafi. Þegar i öðru tölublaði
eða l.nóvember 1936er birt viðtal
við hann um útgáfustarfsemi
Heimskringlu. Svarar hann ma.
spurningu um þaö, hvernig
Rauðir pennar hafi gengið fyrsta
útkomuáriö: „Það er óhætt að
fullyrða að um langan aldur hafi
enginn bókmenntaviöburður hér
á landi vakiö eins mikla athygli
og útkoma þeirra. Þar kom fram
svo stór hópur rithöfunda sem
ekki varð um villst að voru á-
kveðnir að taka hér upp öfluga
menningarbaráttu. Og þó að
Rauðir pennar hafi mætt skiln-
ingsleysi hjá þröngsýnum mönn-
um og f jandskap hjá þeim sem illt
eitt vilja vinna, þá taka þeir hið
siðara til inntekta, en hið fyrra
stendur máske til bóta”.
Stefnumörkun —
timamót
Þrem til fjórum vikum siðar
ritar Kristinn Andrésson greina-
flokk um „rauðu pennana, tima-
mótin i islenskri bókmenntasögu
1935”. Þetta vbru mjög stefnu-
markandi skrif og er freistandi að
taka nokkur dæmi úr þeim:
Kristinn segist spara sér að
rekja aðdragandann allt aftur til
Fjölnismanna, sem þó mætti, en
vilja staldra við ártalið 1919. „Þá
kom fram ný skáldakynslóð...
Þessi skáld stinga i stúf við hin
eldri. Timarnir voru aðrir. Hin
nýju atvinnutæki höfðu boriö
mikinn auð. Nú fannst mörgum
timi til kominn að varpa af sér
áhyggjunum. Davið og Stefán
voru foringjar hinnar nýju kyn-
slóðar... litlir boðskapsmenn
heldur sungu SÍTin hjartansóö...
Stefndu ekki að neinu sérstöku,
engu framtiöartakmarki utan
listarinnar. ABrir fóru inn á nýjar
leiðir... köfuðu meira til botns i
hafróti timanna. Foringjar
þessara skálda voru þeir Þór-
bergur Þórðarson og Halldór
Kiljan Laxness. Er þeir fóru að
skyggnast i djúp þjóðlifsins,
komu þeir auga á mótsagnir þess
ogmisbresti. Þeir tóku snilld sina
I þjónustu þess hlutverks að um-
breyta... gerðust þeir heitir gagn-
rýnendur þjóðskipulags(ins). Frá
þessum mönnum liggur aðdrag-
andinn til 1935. Þeir eru allan tim-
ann fram til þess árs að ná dýpri
og raunsærri þroska. Af þeim
sem næstir eru i fylgd með þess-
um skáldum ber að nefna hina
gáfuðu presta og rithöfunda,
Gunnar Benediktsson og Sigurð
Einarsson. Næstir i spor þessara
rithöfunda allra koma svo skáld
eins og Jóhannes úr Kötlum
Halldór Stefánsson o.fl. Þessir
menn þroskast allir i ákveöna
stefnu, eignast sviðaðar skoðanir
á lifi og list, hafa náð þeim þroska
og þeirri markvisi 1935, að þeir
koma þá fram sameinaðir i einu
átaki með sterkum liðsauka. Það
átak er Rauöir pennar”.
Forystuskáld
þjóðarinnar
Þessari skilgreiningu Kristins á
aödragandanum fylgir siðan nán-
ari greinargerð um helstu höf-
undana og er þábyrjað á Halldóri
Gunnar Benediktsson: „Gáfaður
prestur og rithöfundur.”
Laxness. „Halldór sneri sann-
leiksleit sinni að lifstilveru mann-
anna...Nú skildi hann til fulls
hjartaslög þjóðar sinnar, vonir
hennar, óskir og takmark. Nú
eignast Halldór nýtt og voldugt
hlutverk: að vekja þessar óskir
þjóðar sinnar til nýrrar fyllingar.
1 „Sjálfstæðu fólki” kemur Hall-
dór Kiljan Laxness fyrst fram
sem ákveöinn brautryöjandi, vit-
andi um hlutverk sitt og stefnu
sem forystuskáld Islensku þjóð-
arinnar, er beri sögulega ábyrgð
á þvi, hvaða stefnu lifsbarátta
hennar tekur”.
Sá sem á undan fór
Um Þórberg segir Kristinn
• ma.:„Snemma hafði hann
hneigst til gagnrýni á þjóöfélagið
og séð meinsemdir þess. Sem
djúpur hugsuður komst hann að
þeirri niðurstöðu, að sósialisminn
væri það eina skipulag, sem
mönnum væri sæmandi aö búa
við. Þennan boðskap flutti Þór-
bergur af krafti snilldar og sann-
færingar strax I „Bréfi til Láru”.
En Þórbergur var hér á undan
sinum tima... Við förina til Sovét-
rikjanna glæðast lifsvonir Þór-
bergs að nýju, hugur hans
frjóvgast og lifsskoðanir hans
skýrast og festast. „Rauða
hættan” er engin venjuleg ferða-
saga heldur staðfesting margra
ára reynslu og hugsunar... Hún
heimtar breytta sögu, nýja sögu,
er timamótaverk”.
trtsýn sósialismans
blasti við
Kristinn skrifar um þroskasögu
Jóhannesar úr Kötlum:
„Eins og mikill hluti þjóöar-
innar lifði hann fram tö 1930
drukkinn af þjóðlegum hátffi-
leika, I margvíslegUm hugrænum
blekVjngum, sem kostaö hefir
mikið átak aö slita af sér. En
veruleikinn hjálpaði þar drjúgum
til. Hann kom með staöreyndir
inn I lif þjóðarinnar og skáldsins
svo harkalegar, að skýjaborgir
hrundu. 1 staðinn fyrir fylling
óska, kom kreppan, atvinnuleysi,
stéttastrið, jafnvel götubardagar.
Með hverju árinu sá skáldið
dýpra i andstæður timanna. Hver
ljóðabók Jóhannesar ber vitni um
fyllri þroska. Meö hverri þeirra
slitur hann af sér fleiri fjötra
blekkinganna, þar til útsýni
sósialismans blasir við fyrir
augum hans. Þá eignast skáldið
nýjan skilning á aðstöðu sjálfs
sin, hverjum atburði, allri sögu
þjóöar sinnar. Þennan nýja skiln-
ing birtir „Samt mun ég vaka”
„1935)”
Ekki eins
og sumir hinna
Sfðasti hlekkurinn i höfundar-
| festi Kristins var Halldór
Stefánsson: „Mannifinnsteins og
hannhafi frá byrjun veriö kjörinn
til þess að vera skáld verkalýðs-
hreyfingainnar. Hann ber frá
upphafi sterkt mót hennar, eins
og nútimalegastur allra þessara
höfunda. Undir hálf-kaldranalegu
yfirbragði ber hann viðkvæma
mannúð, eins og tákn þeirrar bar-
áttu sem verkalýðurinn heyir,
með hörðum aðferðum, I þjónustu
dýpstu mannúðar. Manni finnst
eins og Halldór hafi ekkert þurft
að yfirvinna til þess að verða
skáld þessarar stefnu, engin
gönuskeið hlaupið, eins og sumir