Dagblaðið Vísir - DV - 10.07.1999, Blaðsíða 15

3D"V LAUGARDAGUR 10. JÚLÍ 1999
15
Efnahagsleg firra
Tími sértækra aðgerða er liðinn,
sagði forsætisráðherra fyrir
nokkrum árum. „Við þær aðstæður
sem nú ríkja í efnahags- og atvinnu-
málum er einnig óhjákvæmilegt að
endurskoða með hvaða hætti ríkis-
valdið kemur að eflingu atvinnulifs-
ins. Sú ríkisstjóm sem nú situr, og
hin síðasta, hafa eftir kostum forðast
sértækar aðgerðir. Ég hygg að það
viðhorf sé nú ríkjandi meðal þjóðar-
innar að ekki sé lengur ásættanlegt
að opinbert fé sé notað til að mis-
muna aðilum á samkeppnismarkaði
með ívilnunum og bjargráðastarf-
semi. Við þær aðstæður sem nú eru
uppi er rétt að sá öflugi hlutabréfa-
markaður sem hér er að þróast, frern-
ur en opinberir sjóðir, ákveði hvar
fjárfestingamar geta átt sér stað og
hvar ekki,“ sagði Davíð Oddsson á
ráðstefnu um þróun byggðar á ís-
landi - þjóðarsátt um framtíðarsýn,
sem haldin var á Akureyri í apríl
1997.
Þessi yfirlýsing forsætisráðherra
er lýsandi fyrir þá hugarfarsbreyt-
ingu sem margir vonast til að nái að
festa rætur í hugum þeirra sem taka
ákvörðun um fjárfestingar. Enda
skiptir það miklu þar sem arðsemi
fjárfestinga mun ráða miklu um
hvort tekst að bæta lífskjör almenn-
ings hér á landi.
Afköstog aðbúnaður
Atvinnurekandi getur ekki greitt
starfsmanni sínum hærri laun en
nemur þeim virðisauka sem starfs-
maðurinn skilar við framleiðsluna.
Hann getur ekki greitt hærri laun en
viðskiptavinurinn er reiðubúinn að
greiða fyrir vinnu starfsmannsins að
frádregnum þeim kostnaði sem til
felfur. Laun ráðast því af þeim virðis-
auka sem vinna viðkomandi starfs-
manns skilar. Því afkastameiri sem
starfsmaðurinn er, því hærri laun
ætti atvinnurekandinn að vera tilbú-
inn að greiða. Og afköst ráðast ekki
aðeins af hæfni starfsmannsins held-
ur ekki síður af skilyrðum sem at-
vinnurekandinn býr honum við
vinnuna.
Fiskverkunarkonan sem neydd er
til að verka fisk við slæm skilyrði,
s.s. litla birtu og lágt borð mun aldrei
skila þvi sama og vinkona hennar
sem vinnur í frystihúsi þar sem ljósa-
borð eru i réttri hæð, hreinlæti er
haft í heiðri og framleiðslan öll
skipulögð með það að markmiði að
ná hámarkshagkvæmni. Hafnar-
verkamaðurinn sem hefúr yfir lyft-
ara að ráða mun skila meiru en
starfsbróðir hans sem hefur ekki
önnur tæki en þau sem Guð gaf hon-
um. Hvemig atvinnurekanda tekst
að stjóma fyrirtæki hefur þannig
áhrif á getu hans til að greiða starfs-
mönnum laun.
Engum gerður greiði
Hvorki launþegum né efnahagslíf-
inu í heild er gerður greiði með því
að halda lífi í gjaldþrota fyrirtæki.
•Þegar til lengri tíma er litið er það
ekki hagur starfsmanna að fyrirtæki
þeirra sé haldið gangandi með bein-
um eða óbeinum opinberum aðgerð-
um. Með því em þeir blekktir til að
vinna áfram, án þess að geta átt von
um að kjör þeirra batni - líkumar á
að lífskjör (laun) þeirra batni em litl-
ar sem engar. Komið er i veg fyrir að
einstaklingar, sem era betur til þess
fallnir að stjóma og eiga fyrirtæki,
fái notið hæfileika sinna fremur en
þeir sem sigldu í strand.
Að sama skapi em ríkisstyrkir,
niðurgreiðslur, ríkisvernduð einok-
un eða sérréttindi hvers konar, af
hinu illa. Mörgum er haldið að fram-
leiðslu landbúnaðarvara með niður-
greiðslum og innflutningshöftum,
jafnvel þó kraftar þeirra nýttust bet-
ur annars staðar og kraftar þeirra
sem eftir yrðu í landbúnaði nýttust
betur en áður - framleiðnLþeirra yk-
ist og þeir gætu selt meira á lægra
verði en áður og fengið meira í sinn
hlut. Sömu lögmál gilda í öðrum
starfsgreinum. Lífskjör þeirra sem
stunda atvinnustarfsemi i skjóli op-
inberra aðila, beint eða óbeint, em
ekki aðeins skert heldur allra þar
sem fjárfestingum er beint í óarðbær
verkefhi. Framleiðni fiármagns verð-
ur, líkt og framleiðni vinnuafls,
minni en ella.
Með sama hætti og íslensk stjórn-
völd hafa tekið upp baráttu gegn rík-
isstyrkjum í sjávarútvegi annarra
Laugardagspistill
Óli Björn Kárason
ritstjóri
landa, ættu þau að láta sömu lögmál
gilda hér á landi á öllum sviðum at-
vinnulifsins, allt frá þjónustu til land-
búnaðar.
Undirstaða lífskjara
Atvinnurekendum og verkalýðs-
hreyfingunni hlýhm að vera það ljóst
að betri aðbúnaður starfsmanna eyk-
ur afköst þeirra og þar með verð-
mætasköpun og hagnað fyrirtækja
sem eðlilega ætti að endurspeglast í
hærri launum. íslendingar undir lok
20. aldarinnar era ekkert betri starfs-
menn en þeir sem lögðu grunninn að
velferð og sjálfstæði landsins í upp-
hafi hennar. Það sem við sem nú lif-
um höfum fram yfir afa okkar og
ömmur er fyrst og fremst meiri þekk-
ing og betri aðbúnaður til starfa. Af
þessum ástæðum era lífskjör okkar
betri en ekki vegna þess að við séum
betri í sjálfu sér eða vegna þess að
ríkisvaldið hafi skapað skilyrði fyrir
bættum lífskjörum með auknum um-
svifum.
Keppikefli launþega jafnt sem at-
vinnurekenda hlýtur að vera að
byggja betri verksmiðjur, búa til
betri vinnustaði - betri fyrirtæki.
Skortur á fjármagni er eitt af því fáa
sem getur komið í veg fyrir þetta. Lít-
ill spamaður og/eða vitlaus nýting
Qármagns er helsta skýring þess að
fjármagn er af skomum skammti.
Spamaður og fjárfesting eru und-
irstaða hagvaxtar og bættra lífskjara.
Meö beinum opinberum afskiptum
ríkisstjórna af peningamálum allt til
1986 vora möguleikar til bættra lífs-
kjara skertir stórkostlega. Spamaður
var étinn upp með neikvæðum vöxt-
um og fjárfestingum var beint i óarð-
bær ævintýri. Bein stjórnun ríkis-
valdsins á stóram hluta ijármála-
markaðarins enn í dag felur einnig í
sér stórkostlega hættu á að lífskjör
séu skert þar sem fjármagn leitar
ekki í hagkvæmasta farveginn.
Aðeins flárfestingar sem gera kröf-
ur til arðsemi, þ.e. mikillar fram-
leiðni fjármagns og starfsmanna
skila hærri larmum og betri lífskjör-
um. Hér skiptir engu hvort horft er á
opinberar fjárfestingar eða Qárfest-
ingar einkaaðila. Sama krafa hlýtur
að vera gerð.
Innbyggð spilling
Það hefur því miður gengið illa að
koma mörgum í skilning um þessi
einfóldu sannindi enda önnur sjónar-
mið höfð að leiðarljósi, ekki síst þeg-
ar kemur að atvinnustarfsemi í
dreifðum byggðum. Þannig hefur
krafan um arðsemi ekki verið hávær
innan veggja Byggðastofnunar (sem
er raunar eins og nátttröll i samfélagi
nútímans) þegar teknar era ákvarð-
anir um lán og styrki vítt og breitt
um landið. Að hluta til er skýring-
anna að leita til þeirrar togstreitu
sem skapast hefur milli kjördæma,
enda hefur kjördæmaskipting þann
megingalla að hún beinlinis kallar á
fyrirgreiðslu sérhagsmuna. Sogkraft-
ur Alþingis á þau verðmæti sem
sköpuð era vítt og breitt um landið
gerir stöðuna enn verri.
Miklilax í Fljótum í Skagafirði er
ágætt dæmi um þá spillingu sem
kjördæmaskipting og miðstýrt fjár-
veitingavald hefur í fór með sér þeg-
ar reynt er að þjónusta sérhagsmuni
fárra. Fyrirtækið var stofnað árið
1986 með 20 milljóna króna hlutfé.
Upphaflega var tilgangurinn að reka
seiðaeldisstöð en síðar var farið út í
matfiskeldi eftir að markaðir í Nor-
egi og á írlandi lokuðust. Saga Mikla-
lax var ein harmsaga aflt frá stofnun
en fyrirgreiðsla opinberra sjóða var í
öfugu hlutfalli við árangur þess í
rekstri. Byggðastofnun veitti fyrir-
tækinu hundrað milljóna króna í lán
og í árslok 1989 var liðlega fimmtung-
ur eiginfjár stofnunarinnar bundinn
í töpuðum útlánum til Miklalax.
Önnur sjónarmið en arðsemi réðu
alla tíð ferðinni þegar kom að fyr-
irgreiðslu við Miklalax. Með hátta-
lagi sínu rýrðu stjórnendur Byggða-
stofnunar lífskjör almennings, ekki
aðeins um þá upphæð sem tapaðist í
gjaldþroti Miklalax heldur einnig um
þá upphæð sem getur talist eðlileg
arðsemiskrafa til fjárfestingar á ári
hverju. Hagur hverrar fjögurra
manna flölskylda var rýrður um á
annan tug þúsunda vegna þessa.
Nú er það svo að fjárfestingar geta
ekki allar skilað árangri - arðsemi. í
frjálsu þjóðfélagi er það eðlilegur
hlutur að fyrirtæki fari á hausinn -
gjaldþrot er leið markaðarins að
vinsa úr þau fyrirtæki sem ekki eru
lífvænleg. Ekkert er óeðlilegt við að
fyrirtæki sigli í strand - slíkt er
merki um heilbrigt efhahagskerfi. En
að halda lífi í vonlausum fyrirtækj-
um er ekki aðeins ábyrgðarhlutur
eigenda heldur einnig lánardrottna.
Það kemur í veg fyrir að lífvænlegri
starfsemi komist á laggimar og held-
ur athafnasömum einstaklingum og
samtökum þeirra niðri. Það er því
efnahagsleg firra að stunda þann
pilsfaldakapítalisma sem fólginn er í
opinberum stuðningi við einstök fyr-
irtæki eða atvinnugreinar.