Árbók Landsbókasafns Íslands - 01.01.1968, Side 115

115
JORIS CAROLUS OG ÍSLANDSKORT HANS
Þótt íslandskortið væri lengi vel eignað Vedel, vissu þó sumir, að liann var ekki
höfundur þess. Danskur sagnaritari, Lyschander, samtímamaður Vedels nokkru yngri,
segir beinlínis, að kortið sé eftir Guðbrand biskup: „Descriptionem Islandiae per Gud-
brandum loci istius Episcopum summo studio et diligentia concinnatam et sibi comm-
unicatam, artificiose œri insculptam opera et impensis Orthelii publici fecit juris“.1
Finnur biskup Jónsson eignar Guðbrandi kortið orðskviðalaust í Kirkjusögu sinni.2
íslandskortið var prentað eftir sama myndamóti í öllum síðari útgáfum af Theatrum
orbis terrarum, síðast 1612. En auk þess er til eftirmynd kortsins af ókunnum uppruna,
dálítið breytt, en í fullri stærð, auk smækkaðra gerða.
Hina gerðina birti Gerhard Mercator í hinu alkunna kortasafni sínu: Atlas sive
cosmographicœ meditationes de fabrica mvndi et fabricati figvra, sem kom út í Duis-
burg 1595. Kortið víkur töluvert frá gerð Orteliusar, en örnefni og sitthvað fleira bera
þess ljósan vott, að bæði eru greinar af einum stofni. Stafsetning örnefna hefur þokazt
fjær uppruna og hallast meir að niðurlenzkum hætti, vík verður wick o. s. frv.
Ekki er kunnugt, eftir hvaða leiðum kort Guðbrands biskups, eða sennilegar eftir-
mynd þess, barst Mercator í hendur, en helzt mætti leiða getum að Henrik Rantzau
(1526-1598). Hann var áhrifamikill stjórnmálamaður og hafði langa hríð konungs-
umboð í hertogadæmunum, Slésvík og Holtsetalandi. Rantzau var töluverður lærdóms-
maður, en mun þó kunnari af stuðningi við vísindi og listir. Hann átti bréfaskipti
v:ð fjölda lærdómsmanna víða um álfuna, þeirra á meðal Mercator. Fimm bréf eru
varðveitt frá Mercator til Rantzaus, og eru þau frá árunum 1585-1586.3 Af þeim má
ráða, að Rantzau hefur verið Mercator hjálplegur við öflun korta og annarra gagna
frá Norðurlöndum, meðan kortasafn hans var í smíðum. íslands er raunar hvergi
getið í bréfum þessum, en fleiri bréf kunna að hafa farið á milli þeirra en þau, sem
nú eru kunn. Það eykur enn á líkurnar, að kortið hafi borizt þessa leið, að kunnings-
skapur og bréfaskipti voru með þeim Vedel og Rantzau.4
Mercator auðnaðist ekki að ljúka verki sínu, og var hann nýlátinn, þegar kortasafn
hans var fullprentað. Skömmu síðar komust myndamótin í eigu Jodocus Hondiusar
eldri (Josse de Hondt, 1563-1612). Gaf hann og synir hans, Jodocus yngri og Henri-
cus, út 13 útgáfur bókarinnar fyrstu þrjá tugi aldarinnar með ýmsum breytingum og
viðaukum. íslandskort Mercators var þó jafnan birt óbreytt, unz kort Joris Carolusar
leysti það af hólmi. Minnkaðar gerðir Mercators-kortsins voru birtar í hinum svo-
nefndu Atlas minor, sem Hondius gaf líka út, í fyrsta sinni árið 1607. Seinna urðu
þau undirstaða allmargra korta á fyrsta þriðjungi 16. aldar, þar á meðal í hinu fræga
1 De script. Dan., col. 449. Tilf. eftir C. F. Wegener, Om Anders Sprensen Vedel, Kbh. 1845, 235.
2 Hist. eccl. III, 426.
3 Correspondance Mercatorienne, publiée par M. van Durme, Anvers 1959, 191—94, 197—98, 201—
205.
4 C. F. Wegener, Historiske Efterretninger om Anders Sprensen Vedel íaftan við útg. af þýð.
Vedels af Saxa) Kbh. 1851, 128.