Lesbók Morgunblaðsins - 30.12.1973, Side 14
■ • .... : o
Er einhver þarna úti?
eru til? Það kemur í ljós,
að i alheimi okkar gætu
hugsanlega verið tiu þús-
und billjónir billjóna
stjarna — mörkin
ákvarðast af bognum ljóss-
ins við heildarítogun
þyngdaraflsins frá öllum
hlutum alheimsins. Þær
gætu verið fleiri, en við
myndum ekki geta séð þær.
Er við leitum eftir líkum
fyrir lífi í alheiminum
nunars staðar en á jörðu
hér erum við þannig að
fást við allstórt viðfangs-
efni. Raunverulega erum
við þá að notfæra okkur
allt, sem til er. Vegna þess,
að það er heldur ólíklegt,
að við getum nokkurn tíma
ferðazt um ginnungagöpin
milli vetrarbrautarkerfa,
sem eru milljónir ljósára,
má stinga upp á, að við
takmörkum íhuganirnar
viðokkar eigin vetrarbraut
og gera ráð fyrir því, að
sömu röksemdafærslur
myndu vera álíka gildar
fyrir sérhverja aðra. (Eitt
ljósár er sú vegalengd, sem
ljósgeisli fer á einu ári í
tómarúmi, eða um 9,5
billjónir km. Til saman-
burðar má geta þess, að
tunglið er í rúmlega einnar
ljóssekúndu fjarlægðog til
sólar eru um 8,5 ljósmín-
útur. Næsta fastastjarna
(burtséð frá sólunni),
Proxima Centauri, er í 4,3
Ijósára fjarlægð. Þýð.)
Þetta felur samt í sér um
það bil 135 milljarða af
stjörnum. Oft hefur verið
sagt, að ef við óskum eftir
því að sjá, hvernig þessi
stjörnugrúi lítur út ættum
við að horfa á systurvetrar-
braut okkar, vetrarbraut-
ina í Andrómedu.
Auðvitað er meira en
bara stjömur- „þarna úti“.
Rúmið milli stjarnanna er
fyllt ryki og lofttegundum
af mismunandi þéttleika,
þar eru einnig hlaðnar
eindir, rafsegulgeislun
o.s.frv. Geimurinn er
umhverfi rétt eins og jörð-
in. Og alveg eins og jörðin
er það óliklegt, að einn
staður sé nákvæmlega eins
og einhver annar staður.
Geimurinn getur átt sínar
eyðimerkur og úthöf.
Hvers þörfnumst við
lífi til handa?
Aðalumhugsunarefni okkar
snýst um lif. Þetta þarf ekki að
þýða, að stjörnufræðingur geti
ekki hrifizt af því að rannsaka
ljósmyndaplötur og uppgötva
nýja súpernóvu, en vissulega er
viðfangsefnið meira hrífandi
vegna möguleikans á, að önnur
augu gætu verið að horfa á sama
atburðinn — augu, sem ekki eru
staðsett á jörðunni. (Súpernóvur
kallast fyrirbæri þau, er skyndi-
lega blossa upp á himninum, talin
orsakast af stjörnusprengingum.
Slíkir atburðir eiga sér stað um
það bil einu sinni á öld i okkar
vetrarbraut. Þýð.).
Þegar við lítum í kringum
okkur eigum við ekki í miklum
erfiðleikum með að ákvarða, hvað
sé lifandi og hvað ekki. Steinn,
sem veltur niður fjallshlið, hefur
suma eiginleika lifandi hluta, en
við myndum ekki hugsa um hann
sem lifandi eitt einasta augna-
blik. En það eru vandkvæði f sam-
bandi við allar skilgreiningar. Við
erum lifandi og getum þess vegna
sagt, að allt sem líkist okkur á
einhvern hátt sé einnig lifandi.
En jafnvel þótt við þannig notum
okkur sjálfa sem skilgreiningu á
þennan fremur einfeldningslega
hátt býður það vandræðum heim,
af því að líf er svo mismunandi.
Asimov hefir eitt sinn sagt um líf
„eins og við þekkjum það“ ...
„Það flýgur, hleypur, stekkur,
skríður, gengur, hoppar, syndir
eða bara situr. Það er grænt,
rautt, gult, ljósrautt, skjannahvítt
og marglitt. Það glóir og glóir
ekki, étur og étur ekki. Það er
beinótt, skeljótt, húðað og mjúkt;
hefur limi, fálmara eða ails enga
útlimi; það er hárugt, hreistrugt,
fjöðrótt, blöðótt, þyrnótt og bert.“
Við gætum bætt við; „Það notar
súrefni og notar ekki súrefni; það
lifir í sjónum — við yfirborðið, í
miðjunni og við botninn — í ljósi
og í myrkri; á fjallatindum, f eyði-
mörkum og i freðmýrum; í sjóð-
andi sýru og 95% ammóníaki. Það
fjölgar sér með skiptingu, kyn-
æxlun, fræjum og gróum" . . .
Þannig mætti þylja til eilífðar
nóns.
Ef við lítum á líf efnafræðilega
má finna margt, sem.er sameigin-
legt öllu lífi . . . arfgengisefnið,
kjarnasýra, er sameiginlegt öllum
lífmyndu'm; það sama á við bygg-
ingáreininguna, frumuna (svona
nokkurn veginn). Við getum sett
þetta fram i formi, sem leyfir
talsverðan sveigjanleik: „Líf
getur aðeins verið til, þar sem er
einhver efnafræðiieg aðferð til
þess að koma byggingarupplýs-
ingum frá einstaklingi til næstu
kynslóðar. Það getur aðeins verið
til, þar sem einföld byggingarein-
ing aðskilur það frá umhverfinu."
Jafnvel slík skilgreining gæti úti-
lokað viss lífform, sem eru fræði-
lega möguleg.
Auk staðhæfinganna um, hvers
líf þarfnast efnafræðilega til þess
að vera til er vandamálið á
hverju þao þrífst. Enda þótt við
getum ímyndað okkur, að líf sé til
í rúminu milli stjarnanna er
miklu sennilegra, að það kref jist
plánetu sér til viðhalds. Auðvitað
krefst það einnig orkugjafa. Aðr-
ar plánetur verða að hafa aðrar
sólir. Það er gnægð stjarna — 135
milljarðar í okkar vetrarbraut svo
ekki sé leitað víðar. Erú til nokkr-
ar aðrar plánetur?
Eru til nokkur
önnur sólkerfi?
Við könnumst öll við þá rök-
semdafærslu, að vegna þess að
svo margar stjörnur séu til hljóti
einnig að vera til aragrúi af plá-
netum, jafnvel þótt plánetumynd-
un væri afar sjaldgæft fyrirbæri.
Þetta er ekki vísindaleg rökfimi. í
fáum orðum staðhæfir slíkt: „Það
hljóta að vera aðrar plánetur við
aðrar stjörnur, af því að það væri
heimskulegt ef svo væri ekki.“
Ilvað um áreiðanlegri vitneskju?
Slíkar sannanir eru til.
Enda þótt það sé afar erfitt er
hægt að mæla eiginhreyfingar
vissra nálægra stjama — þeirra,
sem eru innan 50 ljósára frá
okkur, eða þar um bil. í stað þess
að hreyfast eftir beinni línu
fylgja nokkrar þeirra sínus-
ferli, þ.e. þær „reika" vegna
ítogs einhvers ósýnilegs hlut-
ar (eða hluta, þýð.), sem
er á brautu umhverfis þær.
Vegna mælingaörðugleika yfir
þessar óraf jarlægðir, (sem þó eru
ekki nema hænufet samanborið
við stærð vetrarbrautarinnar,
þýð.) er aðeins hægt þð sýna fram
á risaplánetur. Plánétustærðin,
sem hægt er að sýna fram á,
markast af stjörnumassanum.
Einn þessara hluta er svo fyrir-
ferðarmikill, að hann er nánast
stjarna í sjálfu sér, en aftur á
móti er sá frægasti þeirra, sá sem
snýst um Barnardsstjörnu, (það
er rauður dvergur í nokkurra ljós-
ára fjarlægð frá jörðu) tæplega
helmingi stærri en Júpiter og
verður því að skoðast sem
pláneta. Þar sem eru himintungl
á borð við Júpíter, sem rétt er
hægt að greina, gætu verið hlutir
á stærð við jörðu. Vegna þess, að
slíkir hlutir eru á rás umhverfis
sumar þeirra stjarna, sem nálæg-
astar eru jörðu, myndi það krefj-
ast afar mikillar tilviljunar, að
þeir væru þeir einu í vetrarbraut-
inni. En hvað nú ef þessi ólíklega
tilviljun hefir átt sér stað? Þegar
allt kemur til alls könnumst við
vel við ótrúlegustu tilviljanir,
sem eiga sér stað á degi hverjum.
Kannski er jörðin einstök í sinni
röð.
Til þess að svara spurningu
þessari þurfum við að vita,
hvernig plánetur geta orðið til.
Margvislegustu kenningar hafa
verið í umferð á umliðnum árum,
allt frá þokutilgátunni til farand-
stjörnutilgátunnar. Sagt meðein-
földum orðum myndaðist sól-
kerfið (og óbeinlínis, öll plánetu-
kerfi) annaðhvort við samþjöpp-
un á gasþoku, eða við að sólin var
rétt lent í árekstri við stjörnu,
sem lagði leið sína hjá. Ef þoku-
kenningin er rétt geta plánetur
myndazt hvar sem tiltölulega þétt
gas- og rykský er til staðar. Sé
viðstrokukenningin sú rétta geta
plánetur aðeins orðið til í þeim
afar sjaldgæfu tilvikum, þegar
tvær stjörnur nærri því rekast
hvor á aðra. Þetta útheimtir
einnig, að þátttakendurnir hafi
rétta hlutfallslega massa, horn-
hraða, hraða o.s.frv. þ.e. eitt atvik
f vetrarbraut áeilífð!
Til allrar hamingju fyrir kenn-
ingarnar um að Iíf blómstri alls
staðar virðist þokukenningin vera
sú rétta. Stærðfræðileg líkön og
tölvueftirlíkingar eru hérumbil
allt, sem við höfum til grundvatl-
ar, en samþjöppun gasskýs lítur
út fyrir að geta af sér bæði
stjörnur og plánetur. Þar'með er
sagan ekki nema hálfsögð, því
slíkt mun leiða af sér sams konar
plánetutegundir og eru í sólkerfi
okkar — þéttar, litlar heildir
nærri stjörnunni eins og jörðina
og Merkúr, gaströll áþekk Júpíter
f miðjunni og síðan aftur þétta,
litla hluti (sbr. Plútó) lengra i
burtu. Satt að segja fyrirfinnast
nokkrar sannanir, byggðar á at-
hugunum, fyrir samþjöppun á
stjörnum: Arið 1947 sáust fimm
daufir hlutir nærri miðju Ónon-
þokunnar, en 1954 voru þeir
orðnir sjö. Það er álitið, að þetta
séu stjörnur í fæðingu.
Því verður svarið við spurningu
okkar — já, aðrar plánetur eru til,
ásamt stjörnum til að verma þær.
Meðorðum Popes:
„Sjá hversu kerfi inn í
kerfi rennur.
Ilversu plánetur sveima um
aðrar sólir.
Að mismunandi verur búa við
sérhverja stjörnu."
Því er víst, að til séu plánetuv
við aðrar stjörnur — en hvað svo?
Án lífs eru þær bara svo eða svo
margir grjóthnullungar, nema
maður taki þá afstöðu, að einn
góðan veðurdag getum við komizt
til þeirra og í því tilviki gætu þær
orðið afar dýrmæt eign til notk-
unár fyrir yfirmagn fbúatölu
okkar! En hvað með líf? Til að
svara þessu þurfum við að hafa
einhverja hugmynd um, hvernig
við komum fram á jörðunni.
Lff á j örðu
Við könnumst öll við þá kenn-
ingu, að líf hafi komið fram á
jörðunni vegna áhrifa milli mis-
munandi dauðra efna, frekar en
að það hafi kviknað vegna sér-
staks sköpunarverks. En hvernig,
á hvaða hátt og hvaða efni komu
við sögu? Þar eð okkur vantar
tímavél verðum við að reyna eins
og við bezt getum með því að líkja
eftir aðstæðum sem talið er að
hafi ríkt á frumjörðunni, í rann-
sóknastofum. Venjulega er þetta
gert með því að setja blöndu af
metani og ammóníaki yfir vatn
(vatnsefni og helíum, sem voru til
staðar þegar jörðin varð til, hafa
gufað út í geiminn fyrir löngu).
Úrvalsvörurnar frá Marks & Spencer
fást í Gefjun Austurstræti,
Domus Laugavegi 91.
og hjá kaupfélögum um land allt.
Fatnaóur á alla fjölskylduna.
Vörurnar, sem eru þekktar og rómaðar
um viöa veröld.
Framleiddar undir strangasta gæóaeftirliti.
Samband íslenzkra samvinnufeiaga
Innflutningsdeild
Sambandshúsiö Rvík sími 17080