Lesbók Morgunblaðsins - 29.11.1980, Blaðsíða 13

r
samstarf á aö vera á jafnréttisgrundvelli.
— Eigið þiö Svíar ekki í erfiöleik-
um meö aö skilja Norömenn og
Dani, þear þeir tala sínar eigin
þjóðtungur?
— Eg held aö langflestir Svíar skilji
Norðmenn án nokkurra öröugleika og
einnig sænskumælandi Finna. Hins vegar
gengur okkur öllu verr aö skilja Dani,
einkum vegna framburðarins. Þegar
sænska sjónvarþið sýnir danska þætti eru
þeir alltaf meö sænskum texta, og stund-
um norskir þættir líka. Mér finnst þaö
slæmt vegna þess að Svíar leggja sig þá
síður fram viö aö skilja grannmálin.
— Eru ekki til margs konar
mállýzkur í sænsku?
— Jú, fyrir utan staöbundnar mállýzkur
eru til nokkrar málgeröir, sem allar eru
jafnréttháar. Þær helztu eru miðlands-
sænska, vestursænska og suöursænska.
Sumir telja, aö fallegasta sænskan sé töluð
í Norrland, en þar er málið ákaflega tært
og skýrt í framþurði. Eftir því sem sunnar
dregur veröur þaö ógreinilegra. Hinar
staöbundnu mállýzkur eru yfirleitt mjög á
undanhaldi, og er útvarpi og sjónvarpi
yfirleitt kennt um. Sannleikurinn er hins
vegar sá, aö skólarnir eiga hér mikinn hlut
að máli, því aö kennsla fer ekki fram á
mállýzkum. Yngra fólkið er því smám
saman aö týna þeim niöur, en þó eru ekki
mörg ár síðan íbúar tveggja smábæja i
Dölunum gátu alls ekki skiliö hver aðra,
enda þótt ekki væri mjög langt á milli
staðanna. Víöa í Svíþjóö eru starfandi
félög, sem reyna aö sporna gegn því aö
mállýzkurnar deyji út, og á undanförnum
árum hefur þaö oröið tízka hjá ungu
tónlistarfólki aö syngja texta á ýmsum
mállýzkum. Þetta virðast hafa oröið eins
konar viöbrögð gegn ensk-amerískum
áhrifum, sem voru mjög ríkjandi á tímabili
og eru raunar enn.
— Á tímabili andaöi mjög köldu
frá Svíum í garö Bandaríkjamanna,
er þaö þá liðin tíð?
— Eftir heimsstyrjöldina síðari litu
margar þjóöir á Bandaríkin sem frelsara
heimsins, en í sambandi viö Víetnamstríöið
breyttist þessi skoöun. Svíar urðu manna
háværastir í gagnrýni á Bandaríkin og
sambúö ríkjanna varö mjög stirö um skeið.
Eftir aö Bandaríkjamenn hættu hernaði í
Víetnam hljóönaöi gagnrýnin aö mestu, og
rödd Svía á alþjóðavettvangi hefur ekki
veriö mjög áberandi síöan. Ég er þess
fullviss, aö viö Noröurlandabúar höfum
mikið aö gefa öörum og því meira þeim
mun betur sem viö stöndum saman. Þess
vegna er norræn samvinna ekki aðeins
mikils viröi fyrir okkur, heldur einnig fyrir
aörar þjóðir heims.
— Mér sýnist flestir þeir, sem hafa lagt
stund á norsku hér, hafa einhvers konar
tengsl við Noreg, enda þótt þeir hafi ekki
allir dvalizt þar. Og aö sjálfsögöu kemur
dönskukunnátta til góöa viö norskunám.
Grundvöllur sem íslenzkir nemendur hafa
er yfirleitt mjög góöur og allt annar en hjá
Norðmönnum, sem byrja að læra íslenzku
og þurfa aö eyða löngum tíma í aö læra aö
þeygja orðiö hestur í öllum föllum eintölu
og fleirtölu. Kannski myndu fleiri nemendur
en raun ber vitni læra norsku, ef þeir heföu
von um aö geta notfært sér kunnáttu sína
viö kennslu, en mér skilst að danska sé
allsráðandi í íslenzka skólakerfinu, þótt
nemendur geti fengiö aö taka próf í norsku
eða sænsku, ef þeir hafa verið í Noregi eða
Svíþjóö eða eiga norska eöa sænska
foreldra. Sem stendur viröist því vera
dálítill lúxus aö læra norsku hér á íslandi.
— Ýmsir íslendingar, sem hafa
verið í Noregi, kvarta yfir því aö
Norömenn viti sáralítið um ísland
nútímans. Heldurðu aö þaö rétt?
— Já, ég hugsa aö Norðmenn viti
yfirleitt miklu meira um fornsögurnar en
þaö sem er aö gerast á íslandi nú á tímum.
Þaö er lítiö um almennar fréttir frá íslandi í
norskum fjölmiðlum, og norska sjónvarpið
flytur sárasjaldan efni frá íslandi. Mér er vel
kunnugt um þaö, því aö ég hef yfirleitt
veriö beöinn um að þýða þaö sjónvarps-
efni, sem norska sjónvarpinu hefur borizt
frá íslandi. Þaö kemur varla fyrir, aö
íslenzkar kvikmyndir séu sýndar í norskum
kvikmyndahúsum. Ég held aö ég hafi bara
séö eina.
— Telur þú, aö íslendingar séu utan-
garös í norrænni samvinnu?
— Ég var nýlega að lesa grein eftir
Indriöa G. Þorsteinsson rithöfund, þar sem
hann heldur þessu fram, og þótt hann hafi
tekið nokkuð djúpt í árinni, er sennilega
mikiö tii í því sem hann segir. í vitund
Norðmanna þýöir hugtakiö norræn sam-
vinna samstarf Noregs, Svíþjóöar og Dan-
merkur. Finnland er innan sviga og ísland
alveg úti í horni. Þessi hugsunarháttur
gefur þó ugglaust ekki rétta mynd af því,
sem raunverulega á sér staö á vettvangi
Noröurlandaráðs.
— Nú er það nokkuð almenn
skoöun á hinum Norðurlöndunum,
aö íslendingar séu undir sterkum
bandarískum áhrifum. Finnst þér
þetta líka?
— Mér fannst það fyrst, þegar ég kom
hingaö og ég gæti trúað því, aö margir
Skandinavar, sem hingaö koma fái þetta
sterklega á tilfinninguna. En viö nánari
kynni af íslendingum kemst maöur aö raun
um, aö amerísku áhrifin eru einkum á
yfirboröinu. Þau rista alls ekki djúpt.
VISUR
í Mjög gerist vesælt
menningarfátæki vort
Fyrir skömmu gekk smiöur þessa
þáttar framhjá tveimur gömlum mönnum,
sem sátu á bekk á torgi. Þeir voru aö tala
um heilsufar sitt og aldur. Annar þeirra
sagði meö nokkrum þunga: Það skal ég
segja þér, karl minn. Þaö fer enginn
einum degi fyrr en honum er ætlað, þaö
skakkar ekki mínútu.
í íslenskum bókmenntum er víöa talaö
um örlög og forlög. Þetta ér rík trú meðal
íslendinga, bæöi í heiðindómi og á öldum
kristnínnar, á okkar tímum er talað um
forsjón guðs. Til er aldagömul vísa er
hljóðar svo:
Forlög koma ofan aö,
örlög kringum sveima,
álögin úr ýmsum staö,
en ólög fæðast heima.
1Í þessari gerð er vísan eignuö Páli
Vídalín lögmanni, f. 1667, d. 1727, en
eldri gerö er til, nokkuö ööruvísi og er
hún í rímum eftir Guðmund Andrésson
frá Bjargi, sem dáinn var nokkrum árum
áöur en Páll fæddist.
Tvær gamlar vísur:
1.
Auönuslyngur einn þá hlær,
annar grætur sáran,
þriðji hringafold sér fær,
fjórða stinga dauðans klær.
2.
Góðar stundir gleðinnar
glati lundarpínum,
Ijúfa pundið lukkunnar
lendi í mundum þínum.
Margar eru vísurnar sem ortar hafa
l veriö á íslandi í anda hinnar römmu
i forlagatrúar sem hér hefur ríkt — og ríkir
kannski enn.
Ein er svona:
Hvað á að segja?
Forlög fleygja okkur,
eins og heyji í harðviðri,
hels að degi kastandi.
striðsarunum siöari, er sagt fra Asgeiri
Einarssyni á Þingeyrum. Hann var hagur
á flest. Um bát, er hann haföi smíöað, orti
hann:
Til þín vandist bænin bein,
ég bið með anda sterkum,
að engum standi manni mein
af mínum handaverkum.
Þessi bænavísa er gott dæmi um þaö
hve mikla trú menn höfðu á skáldskapn-
um. Þaö geröi heita bæn til almættisins
enn líklegri til áhrifa, aö binda hana í rím
og hljóðstafi, eins og vísa ætti öruggari
áheyrn en sundurlaust bænakvak. Til eru
margar stökur af þessu tagi, stundum lét
bátasmiðurinn þaö vera sitt síðasta
handtak aö skera út slíka vísu á þóftu eða
plitta, oft var þá nafn bátsins og stundum
eiganda þar innbundið. Um skáldskap
var aö sjálfsögöu varla aö ræöa í þessu
sambandi.
Ásgeir Einarsson alþingismaöur frá
Kollafjarðarnesi í Strandasýslu flutti aö
Þingeyrum í Húnaþingi vorið 1861. Hann
var oft í viðarflutningum frá Ströndum og
var stundum hætt kominn. í einni slíkri
ferö orti hann vísu þessa:
Ei mig hræðir aldan stinn,
oft sem næði brýtur,
því á hæðum hugurinn
hafnir gæða lítur.
Hvergi koma prentvillur sér jafnilla og
þar sem bundið mál er annarsvegar. Ef
skakkur bókstafur býr til nýtt orö getur
þaö gjörbreytt merkingu eöa skemmt rím
og hljóðstafasetningu. Þá er ekki um
annað aö ræða en prenta vísurnar aftur í
von um betri útkomu. Eftirfarandi stökur
eru eftir vestur-íslenska skáldiö Káinn:
Aldrei brenni ég bragða vín
né bragi nenni að tóna.
Fellt hefur ennþá ást til mín
engin kvenpersóna.
Kunnugir töldu þetta aö öllu öfug-
mælavísu, hitt var sönnu nær:
Önnur, sem líklega
Strandasýslu, er svona:
er ættuö úr
Boða kljúfum amaóms
á unaðsljúfu fundum,
þó að skrúfur skapadóms
skemmtan rjúfi á stundum.
Oft eru það óskilgreinanleg máttar-
völd, sem ráöa. Rétttrúaöir nefna tæpi-
tungulaust þann guö, sem öllu ræöur.
Hér er ein vísa af því tagi.
Dagana alla drottinn minn
dilli þér á örmum.
Sútargalla sefi þinn
sólarhalla kóngurinn.
Sútargalli er auövitað mótlæti, hugar-
angur, og aö kunna ekki aö taka öllu meö
kristilegu jafnaöargeöi. Hér er því ósk og
predikun.
í minningabókinni Gamlar glæöur eftir
Guöbjörgu frá Broddanesi, er út kom á
Mín eru Ijóð ei merkileg,
mínir kæru vinir.
En oft og tíðum yrki ég
öðruvísi en hinir.
Roskinn rithöfundur, sem aö sjálf-
sögðu er búinn aö lifa sitt fegursta og
besta skeið og því farinn aö fella af, var
spurður hvernig honum litist á bók-
menntasmekk bókaþjóðarinnar sem
geröi kynlífsreynslubækur aö metsölurit-
um ár eftir ár. Hann svaraði meö
eftirfarandi vísu:
Mjög gerist vesalt
menningarfátæki vort,
mætti ég heldur biðja
um rómatískustu vellu
en þessa lágsigldu
kynóðu kellingasort
og karlmennskuhugsjón
drukkinnar rennusteinsmellu.
J.G.J. — S. 41046