Lesbók Morgunblaðsins - 25.09.1982, Blaðsíða 13

llpphaf kvikmyndaiönaöar í Iíandaríkjunum Jakob S. Jónsson (ók saman 1. hluti
LIFANDI MYNDIR
— ómerkilegt ungs manns gaman
Líklega leiöa fæst okkar hugann aö upp-
hafi kvikmyndageröar, þótt viö séum meö-
al áhugasömustu kvikmyndaáhorfenda í
heimi; tölur segja til sanns, aö hver islend-
ingur sæki aö meðaltali einu sinni í mánuöi
í kvikmyndahús, eöa þar um bil —
sambærilegar tölur hjá nágrannaþjóðum
vorum og frænda eru meira en helmingi
lægri.
Upphaf kvikmyndageröarinnar er aö því
leytinu til fróðlegt, aö mörgum spurningum,
sem skjóta upp kollinum einmitt í dag —
t.d. í sambandi viö videóiö alræmda — var
svarað á fyrstu árum þessarar aldar og
jafnvel eitthvaö fyrr, þegar kvikmyndagerö-
in var aö stíga sín fyrstu spor.
í þessari samantekt veröur einkum
stuöst viö bók Benjamin B. Hamptons,
„History of the American film industry from
it's beginnings to 1931“, en einnig veröur
gripiö til annarra rita eftir því sem ástæöa
þykir og tilefni gefst til; myndefniö er aftur
á móti fengiö héöan og þaöan úr bókum,
tímaritum og blööum.
Án efa eru þeir margir, sem hafa ein-
hvern tímann reynt aö búa til hreyfanlegar
myndir — hver veit, nema myndir frum-
manna á veggi í hellum af veiöimanni aö
elta bráð sína hafi verið fyrstu tilraunir til
þess, jafnframt því aö reynt var meö þeim
aö ná valdi yfir bráöinni. Um þaö veröur
auövitaö fæst fullyrt; hitt er vitað og hverj-
um manni Ijóst, aö áhugi á myndum fór
sívaxandi eftir því sem aldirnar liöu; fleiri
og fleiri fengu áhuga á þessu merkilega
viöfangsefni, fannst þaö heillandi og
skemmtilegt og eftir því sem fengist var
meira viö myndina sem slíka, varö fram-
þróun í notkun hennar og möguleikum. En
þaö er varla fyrr en á öldinni sem leiö, aö
hægt er aö tala um byltingarkenndar upp-
götvanir.
Lengi höföu menn þekkt skuggann sinn,
og það var vinsæl iöja bæöi hér á Vestur-
löndum sem og annars staöar aö leika sér
aö því aö búa til skemmtilegar og skrýtnar
skuggamyndir meö t.d. höndum sínum. Og
þaö hljómar ekki ósennilega, aö þaö hafi
oröiö mönnum hvati til aö reyna aö leita aö
aöferö til aö varpa Ijósmyndum — eftir aö
þær komu til sögunnar kringum 1830 — á
vegg, en áöur höföu menn málaö myndir á
gler og sett í sérstakan töfralampa. Og eftir
aö Ijósmyndin varö mönnum kunn, voru
margir varla í rónni, eftir aö þeirri hugmynd
haföi skotiö upp kollinum, aö kannski
mætti láta myndina „hreyfast", aö ef til vill
væri hægt aö gera myndina „lifandi". Vís-
indamenn, listamenn og leikmenn jafnt í
Bandarikjunum sem Evrópu helguðu sig
þessu vandamáli og strituöu viö aö finna
lausn þess.
En þótt merkilegt kunni aö virðast voru
þaö hvorki vísindamenn né listamenn, sem
fundu hina endanlegu lausn á því, hvernig
lifandi myndir skyldu geröar — hestamenn
áttu þar drýgstan hlut að máli! Þeir höföu
um nokkurt skeiö deilt um þaö, hvort hest-
urinn lyfti öllum fjórum fótum samtímis frá
jöröu á stökki, og Leland Stanford, fjár-
málajöfur, stjórnmálamaöur og hestamað-
ur kostaöi miklu fé til rannsókna á stökki
hestsins, en hann var þeirrar skoöunar, aö
hesturinn lyfti öllum fótum samtímis frá
jöröu á stökki. En andstæöingar hans voru
margir og hann fékk til liös viö sig Ead-
weard Muybridge Ijósmyndara og þeir Ijós-
mynduöu hesta á stökki um nokkurra ára
skeið. Árangurinn lét þó á sér standa, þar
til Stanford réö í sína þjónustu John D.
Isaacs, vélvirkja. Issacs raöaöi mörgum
myndavélum saman og kom fyrir útbúnaði,
sem geröi aö verkum aö myndavélarnar
tóku mynd hver á fætur annarri, eftir því
sem hesturinn stökk hjá. Þannig fékkst röö
mynda, sem hver sýndi hestinn í mismun-
andi stellingu.
Til gamans má geta þess, aö þessi aö-
ferö sannaði tilgátu Stanfords: hesturinn
lyftir öllum fjórum fótunum frá jöröu í
stökkinu, en meö þessu haföi annaö veriö
sannað um leiö, þótt þaö hafi ef til vill ekki
hvarflað að Stanford hestamanni: vissa var
fengin fyrir því, aö hægt var aö Ijósmynda
hreyfingu. Stanford gaf Ijósmyndirnar út á
bók áriö 1882, og margir uröu til þess að
færa sér í nyt þá tækni, sem þar var sýnd
og útskýrö. Allskyns tól og tæki sem sýndu
myndaraðir af sama hlutunum litu dagsins
lós, og þegar þessar sýningar voru haföar
fyrir almenning, uröu undirtekirnar til aö
örva menn til frekari dáöa. Á heimssýning-
unni í Chicago áriö 1893 sýndi Muybrldge,
Ijósmyndarinn hans Stanfords Zoopraxi-
scope-iö sitt, og vakti meö því athygii og
umræöur um möguleikana á gerö iifandi
mynda; og það var fariö aö skrifa í dagblöö
um þetta nýja myndform, sem haföi þó
varla litiö dagsins Ijós ennþá.
Vel aö merkja: auövitaö er ekkert líf í
„lifandi rnynd". Lifandi mynd er í sjálfu sér
aðeins venjuleg kyrr mynd — en af því aö
um er aö ræöa röö mynda, sem eru teknar
af sömu hreyfingu, stig af stigi, viröist
myndin vera lifandi, hreyfingin vera sam-
felld. Áugaö er þaö ófullkomið, þrátt fyrir
allt, að þaö tekur ekki eftir því, aö þaö er
aðeins tiltekinn fjöldi kyrrmynda sýndur á
hverri sekúndu; myndin veröur „lifandi".
Um þetta leyti rannsökuöu margir menn
hvor í sínu lagi, hvaö myndirnar þyrftu aö
vera margar á sekúndu, til að hreyfingin
yröi sem eölilegust á aö sjá. Tilraunir voru
geröar meö allt frá sex myndum á sekúndu
upp í fjörutíu myndir á sekúndu, og loka-
niöurstaöan varö sextán myndir á sekúndu
— en nú á tímum er brugöiö upp á hvíta
tjaldinu tuttugu og fjórum myndum á sek-
úndu.
Þetta var nú ágætt, svo langt sem þaö
náöi á sínum tíma. Verst var þó, aö engin
var myndavélin til' aö taka svona margar
myndir á hverri sekúndu, þótt menn heföu
einhverja hugmynd um, hvernig ætti aö
fara að því aö sýna þær. Isaccs haföi raöaö
mörgum myndavélum saman, en auðvitaö
var sú aöferö ótæk þegar til lengdar lét.
Auk þess var mönnum annar vandi á hönd-
um. Myndavéiar á þessum tíma voru svo
mikil tæki, og myndin var tekin á gler. Allar
tilraunir til aö búa til myndavél, sem gæti
tekiö á sextán glerplötur á sekúndu voru
því út i hött. Glerið var óþjált í meðförum
og auk þess brothætt. Önnur efni uröu aö
koma til sögunnar, ef átti aö takast ekki
aöeins aö sýna lifandi myndir, heldur einnig
aö taka þær.
Lausnin haföi í raun litiö dagsins Ijós:
George Eastman og fyrirtæki hans, Kodak,
haföi framleitt sellulosafilmu, sem var ekki
aðeins þjál, það mátti einnig varöveita
hana á rúllu. En vegna þess aö Hannibal
Godwin, efnafræöingur í New Jersey, haföi
gert sömu uppgötvun um sama leyti, lenti
uppgötvunin eftir lát Godwins hjá dómstól-
um, meðan veriö var aö ganga frá einka-
rétti og leyfum; en lyktir uröu þær, aö
Eastman og Kodak-fyrirtækiö uröu lang-
stærstu framleiöandi sellulosafilmunnar.
Um svipaö leyti var Thomas Alva Edison,
uppfinningamaöurinn víöfrægi, upptekinn
af grammófóninum sínum, sem hann haföi
sett á markað á níunda áratugnum. Edison,
sem fylgdist ávallt vel meö öllum nýjum
uppfinningum sem litu dagsins Ijós, þóttist
sannfærður um, aö fólki myndi þykja
skemmtilegt aö geta horft á lifandi myndir
og hlustað um leiö á tónlist af grammófóni.
Og Edison fann á endanum réttu leiðina til
þess aö geta búiö til kvikmyndatökuvél:
sellulosinn virtist ákjósanlegt efni í filmuna,
en eftir stóö aö hanna útbúnaö, sem gæti
staðsett filmuna fyrir framan linsu, haldið
henni þar nógu lengi til að taka eina mynd
Eadweard Muybridge bjó tii sýn-
ingartæki, sem hann nefndi zoo-
praxiscope. Þaö vakti mikla athygli á
heimssýningunni í Chicago 1893.
Kíkjukassi Edisons. Örin bendir á
kíkjugatið, sem horft var í. í kassan-
um var hægt aö skoöa allt að 50 feta
langar kvikmyndir.
13