Lesbók Morgunblaðsins - 25.09.1982, Blaðsíða 14

í kíkjukassastofu
þeirra tíma. Á
skömmum tíma
spruttu þær upp
eins og gorkúlur
um öll Bandaríkin
og kvikmyndirnar
uröu einkanlega
skemmtan alþýðu-
fólks.
og rúllaö filmunni svo áfram, svo hægt væri
að taka margar myndir í röö. Jafnframt
hugsaöi Edison sér sýningarkassann þann-
ig, að í honum væri bæöi grammófónninn
og kvikmyndasýningarvél, sem byggöi á
hliöstæðum útbúnaöi og tökuvélin — og
þannig gæti áhorfandinn og áheyrandinn
hlustað á tónlist um leið og hann kíkti í gat
og sæi myndina.
Edison fól einum aðstoöarmanna sinna,
W.K.L. Dickson, að framkvæma verkiö, og
þremur árum síöar, eöa áriö 1889, leit „kin-
etoscope" Edisons dagsins Ijós. í kineto-
scopinu mátti sýna fimmtíu feta langa
filmu, sem fór af einni spólu yfir á aöra, og
um leiö og skildingi var stungið í vélina,
kviknaöi á rafmagnsljósi, mótorinn, sem
knúöi spólurnar fór í gang og áhorfandinn
sá einfaldar myndir af dýrum og mönnum á
hreyfingu. bessar fyrstu kvikmyndir voru
ekki nema tæp mínúta aö lengd, og mynd-
efnin voru t.d. maöur að hnerra, stúlka að
dansa, tveir menn aö slást og þar fram eftir
götunum. En engu að síður heillaöist al-
menningur af þessari nýjung á sviði lifandi
mynda, og fyribæriö vann skjótt hylli.
Aö vísu geröi Edison sér enga grein fyrir
því, hvaö þarna hafi litiö dagsins Ijós. Vafa-
lítið er sitthvaö rétt hjá þeim, sem hafa
haldiö fram, aö hann þekkti of lítið til
meöal-bandaríkjamannsins til aö geta gert
sér nokkra grein fyrir væntanlegum vin-
sældum þessa fyrirbæris — og auk þess
var hann niðursokkinn í upphaflegu áætl-
unina, þá aö tengja saman myndi og hljóö.
En „kíkjukassarnir" unnu almenningshylli,
og uröu mun vinsælli en grammófónarnir
höföu nokkurn tímann verið. í augum Edi-
sons voru „kíkjukassarnir” hins vegar aö-
eins leikfang, og þaö af ómerkilegra taginu.
Þá komu menn meö betra fjármálavit til
skjalanna, og hugsuöu meö sér, aö fyrst
Edison vildi ekki grípa gæsina, þegar hún
gæfist, skyldu þeir bara gera það sjálfir. Og
fljótlega höfðu alls kyns eftirlíkingar af
kíkjukassanum hans Edisons litiö dagsins
Ijós út um öll Bandaríkin — og meöal
þeirra, sem fremstir voru þar í flokki, var
Dickson, sem hafði sagt upp störfum hjá
Edison til þess aö láta hugmynd sína afla
sér fjár. Fyrirtæki hans og félaga hans,
Biograph, varð fljótlega einn fremsti fram-
leiðandi kíkjukassa og kvikmynda í hann,
og rakaði saman skildingunum í álitlegar
fúlgur.
Edison haföi aö vísu aflað sér einkaleyfis
í Bandaríkjunum á hinni nýju uppfinningu
sinni, en hann hirti ekki um aö afla sér
sams konar réttinda í Evrópu. Fljótlega
uröu því alls kyns eftirl/kingar til handan
Atlantshafsins: Robert Paul í London og
Lumiére-bræður í París framleiddu kíkju-
kassa og tökuvélar, og hófu öflugan út-
flutning til Bandaríkjanna.
Kíkjukassarnir uröu vinsælir og þeim var
komið fyrir víðs vegar á aimannafæri: á
billjardstofum, á skotbrautum, í tókbaks-
búöum, á járnbrautarstöðvum og annars
staöar, þar sem fólk eyddi tíma sínum; og
skildingastreymið jókst og jókst.
Þaö er því varla nema von, fyrst almenn-
ingur tók jafn vel og raun bar vitni við hinni
sjónrænu nýjung, aö reynt yrði að búa svo
um hnútana að margir gætu séö sömu sýn-
inguna í einu. Kíkjukassinn fullnægði ekki
lengur kröfum tímans; nú var þörf fyrir öfl-
uga sýningarvél, sem gæti varpað lifandi
myndum á stórt tjald, sem margir gætu
horft á í einu. Auðvitað áttu menn von á því
að Edison tæki sér fyrir hendur aö smíöa
slíka sýningarvél; en hann haföi ekki öðlast
neina trú á lifandi myndum, í hans augum
var hér um nýjung aö ræða, sem myndi án
efa hverfa í tímans rás, um leið og nýja-
brumið væri farið af og fólk búið aö missa
áhugann.
Það er margra alda alkunna, að mannsaugað „geymir“ ímyndina af því,
sem á er horft, örstuttu andartaki lengur en horft er í raun. Thauma-
trope-ið svokallaða sannar það, svo ekki vcrður um villst. Það er t.d.
hringlaga karton, sem á er teiknað, öðru megin fugl en hinu megin búr.
Ef spotti er bundinn í skífuna og henni snúið á ákveönum hraða, sýnist
fuglinn sitja inni í búrinu. Augað „geymir“ sem sagt báðar myndirnar
nægilega lengi til þess að þær renni saman.
En þar sem Edison haföi engan áhuga,
urðu aörir til að leysa vandann, og tvær
geröir sýningarvéla litu dagsins Ijós á
undraskömmum tíma, „pantopticon" og
„Vitascope“. i báöum vélunum höfðu tvö
aöalvandamál verið leyst: hvernig mætti
forða sellulosafilmunni frá því að brenna í
hitanum af Ijósaperunni, og hvernig mætti
sýna filmuna á svipaöan hátt og tekið var á
hana: með því að renna hverri myndinni á
fætur annarri, sextán á sekúndu, fyrir lins-
una, halda henni kyrri í nægilega langan
tíma, svo augað mætti nema hana, og
þannig hverri myndinni á fætur annarri.
Hvorugt fyrirtækjanna, sem framleitt
höföu þessar sýningarvélar, höfðu bol-
magn til að framleiða vélar í þeim mæli að
dygði fyrir síauknar kröfur almennings fyrir
lifandi myndir. Dickson, sá sem haföi á sín-
um tíma unnið fyrir Edison, átti þátt í gerö
pantaskopesins, en vitascope-sýningarvél-
in var runnin undan rifjum Thomasar Arm-
at. Edison féllst á það á endanum fyrir
tilmæli tveggja samstarfsmanna sinna að
framleiða sýningarvélar í samvinnu viö
Armat — en undir eigin nafni. Edison Vita-
scope var formlega tekin í notkun í apríl-
mánuöi áriö 1896 — og eins og gefur aö
skilja var hún tæknilega fullkomnari en
báöir fyrirrennarar sínir, og árangurinn var
enda ausinn lofsorði og hástig lýsingarorða
ætlaöi vart að nægja fólki til að lýsa hrifn-
ingu sinni.
Sýningarvél Edisons seldist grimmt, og
brátt voru sýningar kvikmynda orðin staö-
reynd í öllum helstu borgum Bandaríkj-
anna; en aö vísu skipti í tvö horn, hvernig
móttökurnar voru.
Vaudeville-leikhúsin sóttust á þessum
tíma stööugt eftir nýjungum til handa gest-
um sinum, en stjórnendur þeirra misstu
skjótt áhugann á nýju sýningarvélunum
sínum þar sem þeir töldu hér aöeins um
tímabundiö æöi aö ræöa, er tæki fljótlega
enda. En kvikmyndin hélt velli, og þar sem
einn missti áhugann, uröu tíu aörir til aö fá
hann. Þeir, sem höföu áöur áttt kíkukassa-
stofur, sóttust eftir sýningarvélum, og þeir
tóku síðan filmurnar úr kössunum og
splæstu þær saman á lengri filmur, sem
þeir sýndu síöan á vegg í stofunni — aörir
leigðu sér sæmilega rúmgott húsnæöi, röö-
uöu saman eldhúskollum og tjaldi á veggn-
um á móti; þar meö var „bíóið" tilbúið.
Margir verslunareigendur geröu sér bíó á
loftinu fyrir ofan búöina, og bíóið varö
nokkurs konar fjölskyldufyrirtæki: sonurinn
annaöist sýningarvélina, dóttirin seldi miöa
eða vísaði til sætis, en foreldrarnir önnuö-
ust rekstur verslunarinnar á neðri hæöinni.
Kvikmyndirnar, sem sýndar voru í bíóun-
um voru síst merkilegri en þær sem höföu
áður verið í kfkjukössunum; en þaö virtist
ekki skipta neinu máli. Fólk á gangi úti á
götu, dansari aö æfa sig, hnefaleikakappar
aö slást, stúlka að máta skó — allt þetta
og margt annað álíka virtist gleöja áhorf-
endur ósegjanlega mikiö.
Þaö er merkilegt aö hugsa til þess,
hversu víðtæk áhrif þessi nýja uþpfinning
haföi. Nú höfðu aö sönnu margar merkar
uppfinningar litiö dagsins Ijós áöur, ritsím-
inn, talsíminn, rafmagnsljósið. Hvert og eitt
þessara nýju fyrirbæra haföi verið bylt-
ingarkennd nýjung, en þaö var fjarri því aö
þau heföi rekið á fjörur hins almenna borg-
ara. Þaö voru aðeins betri borgarar sem
höfðu fengið sér síma, rafmagniö haföi alls
ekki verið leitt inn á hvers manns heimili,
þegar þarna var komið sögu og ritsíminn
var varla notaöur til annars af fólki almennt
en til aö tilkynna veikindi eöa dauöa náinna
ættingja.
Kvikmyndirnar uröu aftur á móti allra
eign, nánast frá upphafi; þær voru ódýr
almenningskemmtun en ekki tii lúxusauka
fyrir fáa útvalda.
Nú ber þess aö geta, aö langstærstur
hluti þjóöarinnar naut ekki á þessum tíma
leiklistar í neinum mæli. Þar kom einkum
þrennt til: aögöngumiðar í leikhús kostuðu
sitt, leikritin voru yfirleitt skrifuö og sýnd á
þann hátt aö aöeins fáir útvaldir skildu þau
til fulls; þau voru því ekki líkleg til almennra
vinsælda, og síöast en ekki síst haföi kirkj-
an skömm á leiklistinni af ýmsum ástæö-
um, einkum þó siðferðislegum.
Svanur Elíasson
HÚS Á SANDI
Sé ég yfir kaldan sandinn
grá regnský koma
boðbera
eyðileggingar
húss þess sem ég byggöi
á sandi.
Vel skal til vanda
ef lengi á að standa.
Eric Wobma —
Hollandi
REYKJAVÍK
Eins og mávur
sveima ég um framandi götur
Regndropar
breyta ásjónu
snæviþakins brons
Ég finn til skyldleika
með hörkulegri grænkunni
án þess að veita athygli
hæðnislegu gargi
hvítra strandfuglanna
NOTT A
AKUREYRI
Eins og aðrar nætur
er þessi dimm
en samt öðruvísi
Engin friðandi móða
umlykur titrandi stjörnurnar
sem ég vil sameinast
Fingur rita
hringi
á skelfdan pappír.
Að nóttu
eru allar afsakanir
einskis virði.
Linda Vilhjálmsdóttir
VISSAN UM
ÓVISSUNA
Gleymdu ekki sumrinu vinur.
Finndu það. Núna. Finndu.
Árviss kattahlandfýlan
í hámarki, þefaðu elskan.
Opinberir litir á undan
haldi, sjáðu ástin.
Sko, skræpótt sumarið.
Heyrðu! Kondu og kysstu mig.
Núna. Hérna. í þessu
hræðilega hryllilega
hraungrýti.
14