Lesbók Morgunblaðsins - 23.06.1984, Síða 12

Býli við Winnipegratn. Sé bóndinn einbúi er hann kallaður „baslari“ á restur-íslenzku, trúlega dregið af bachelor á ensku,
en minnir einnig í eyrum íslendinga á baslið, sem hlýzt af einreru.
séu að mestu leyti óbeygð í eintölu, og eru þetta ekki
óveruleg málfræðileg einkenni.
Fyrir alllöngu rannsakaði ég íslensk mannanöfn
vestra. Snemma var tekið að leggja áherslu á föðurnöfn
í samræmi við engilsaxneska hefð, en sumir þóttu frem-
ur hvikulir í afstöðu sinni til nafnanotkunar. Sumarið
1888 ritaði Einar Hjörleifsson ritstjóri hvassyrta grein
í blað sitt Lögberg. Sagði hann þar frá Sveini nokkrum
Grímssyni, sem svo hét réttu nafni meðal íslendinga.
Þessi maður nefndist þó Sveinn Vestmann þegar hann
þurfti að skrifa undir opinber skjöl. Meðal enskra
nefndist hann John Anderson, sem honum fannst þó
sjálfum heldur óviðkunnanlegt nafn, svo að hann átti
það til að breyta því í Thomas Edison eða George Byr-
on. Einar taldi Svein þennan þó ekkert einsdæmi. Hann
hefði haft fregnir af íslendingi sem hefði nefnst Mr.
Christ á kjörskrá í Winnipeg. Hvatti Einar landa sína
til þess að móta ákveðna stefnu í nafnamálum. Hver svo
sem áhrif þessarar ádrepu Einars Hjörleifssonar kunna
Winnipeg nútímans er með alröru skýjakljúfa og æði stór-
borgarleg. Trúlegt er að Winnipeg-íslendingum þyki mið-
bær Reykjavíkur heldur lágreistur ísamanburði rið þetta.
að hafa verið, þá má segja að fastar venjur mynduðust
um meðferð mannanafna. í flestum tilvikum urðu föð-
urnöfn að ættarnöfnum, en í daglegu tali breyttust slík
nöfn að einhverju leyti. Þannig varð Björnsson að
Bjorns(s)on og Jónsson að Johnson. En ættu Bjorn
Bjornson eða John Johnson saman við marga alnafna
að sælda, og þess eru mörg dæmi, var eins víst að þeir
tækju upp ættarnöfn dregin af íslenskum staðheitum.
Valdimar Björnsson fyrrverandi ráðherra í Minnea-
polis sagði mér að afi sinn, Jón Jónsson, hefði á fyrstu
árum sínum vestra unnið með níu íslenskum alnöfnum
sínum hjá fyrirtæki einu í Winnipeg. Hefði verkstjóran-
um, sem var af enskri ætt, fundist nóg um og ekki haft
annað ráð en að númera Jónana alla frá einum og upp í
tíu.
Afi Valdimars, sem var númer átta, kunni þessari
tölfræði illa og tók sér ættarnafnið Hurdal sem hann
dró af Hörðudal, þaðan sem hann var upp runninn. í
safni mínu af íslenskum mannanöfnum vestra, sem
birtist í Tímariti Þjóðræknisfélagsins árið 1958, eru um
sextíu ættarnöfn. Oftast gefa þau til kynna hvaðan af
íslandi nafnberendur eru ættaðir.
Allmörg dæmi eru um það að föðurnöfn breyttust
allmjög eftir að þau urðu að ættarnöfnum. T.d. gat
Sveinbjorns(s)son orðið að Swinburne og fjölmargar
sambærilegar breytingar mætti til tína.
Um skírnarnöfn er það að segja að þau hafa hlotið
verri útreið en föður- eða ættarnöfnin. Þótt alíslenskt
nafn væri fært inn í kirkjubók, varð Björn að Barney,
Hinrik að Henry og þar fram eftir götunum.
Sú venja að skíra börn íslenskum nöfnum hefur látið
undan síga. Ef skyggnst er í kirkjubækur Fyrstu lút-
ersku kirkjunnar í Winnipeg, sem var löngum fjölsótt-
ust allra vesturíslenskra kirkna, má sjá að árið
1920—21 hlutu 57% skírðra barna alíslensk nöfn, 27%
blönduð nöfn, þ.e.a.s. nöfn úr íslensku og ensku, en 16%
nöfn úr ensku eða þá öðrum málum en íslensku. Árið
1950—51 eru engin dæmi um alíslensk nöfn, 38% blönd-
uð, en 62% alensk eða úr öðrum málum en íslensku.
Um íslensk staðheiti í Vesturheimi mætti rita langt
mál. Hér er ekki tóm til að gera þessu efni skil, en í
fyrrnefndri grein minni í Scandinavian Studies og í
safni Örnefnastofnunar íslands er að finna rækilegar
skrár um þessi nöfn.
í Kanada eru 25 þinglesin staðarnöfn af íslenskum
uppruna og fjögur í Norður Dakóta. Við þetta má bæta
að í Nýja íslandi hétu sveitabæir íslenskum nöfnum,
um það bil 170 að tölu. Sum þessara nafna eru enn
notuð af kunnugum, en mörg orðin hluti af bókmáli.
Væri fróðlegt að bera nafngiftarvenjur Ný-íslendinga
saman við nafngiftir hér á landi á landnámsöld.
Tveim atriðum má bæta hér við um mannanöfn og
staðheiti, sem telja má til málfræðilegra einkenna. Það
er ekki einungis að fólk veigri sér við að beygja þessi
nöfn og segi: „Ég mætti Grettir Johanson", eða „Hann
er á leiðinni til Árbörg." Heldur verður hér einlægt
framburðarbreyting, þ.e.a.s. nöfnin eru borin fram upp
á enskan máta. Má vissulega telja þetta fyrirbæri og
alla meðferð mannanafna og staðheita eitt af mörgum
sérkennum vesturíslensku.
Af hljóðfræðilegum sérkennum skal ég aðeins nefna
flámælið og þá einkum rugling á i og e. Þótt ekki hafi
verið gerð á þessu nein viðhlítandi könnun, hygg ég að
mikill meirihluti þeirra Vestur-íslendinga sem enn tala
íslensku sé flámæltur. Fyrst í stað hélt ég aö hér væri á
ferðinni máleinkenni sem vesturfarar hefðu flutt með
sér frá íslandi. Geysimargir úr þeirra hópi komu af
flámælissvæðum. Fann ég þessa og nokkur örugg dæmi.
Síðar meir hallaðist ég nokkuð að því að hljóðkerfi
enskunnar hefði hér haft nokkur áhrif, og kann það að
hafa við rök að styðjast. í þriðja lagi þykir mér senni-
legt að hér sé um eðlilega málþróun að ræða þ.e.a.s.
sérhljóðasamruna af svipuðu tagi og kunnur er úr fyrri
alda íslensku. Þótt íslenskukennsla væri talsvert í ís-
lendingabyggðum vestra, voru samt engin tök á að berja
þar niður flámæli af sama þrótti og mér er tjáð að gert
hafi verið í skólum hér heima. Hvað sem þessu líður er
flámæli svo útbreitt vestra að það styður mjög þá áætl-
un mína að vesturíslensku megi skilgreina sem sérstaka
mállýsku.
Ef benda ætti á setningafræðileg einkenni þá yrði
líklega fyrst að nefna undanhald viðtengingarháttar.
Skal aðeins nefnt eitt dæmi, en það er setningin „hann
heldur að bróðir sinn sé heima“. Líklegt er að aftur-
beygilega eignarfornafnið, sem hér er í nánum tengsl-
um við viðtengingarhátt, hverfi fyrst og að í staðinn
komi eignarfall þriðju persónufornafns. Verður þá setn-
ingin „hann heldur að bróðir hans sé heima." Loks er
líklegt að viðtengingarháttur hverfi og að setningin
verði „hann heldur að bróðir hans er heima.“ f fyrsta
dæminu liggur líklega bróðir minn er heima til grund-
vallar aukasetningu, og því er um óbeina ívitnun að
ræða. í öðru dæminu er óbein ræða og aukasetningin
tvíræð. í síðasta dæminu er aukasetningin málfræði-
lega ótæk.
Oftlega kemur bein orðaröð á eftir atvikslið. „í dag ég
fer heim“ nægir sem dæmi. Gefa þessi tvö atriði vís-
bendingu um vissa tegund málþróunar.
Þótt enskan hafi gert harða hríð að vesturíslensku, er
það þó ekkert smáræði sem Vestur-íslendingar hafa
gefið út á prent á móðurmáli sínu. Eins og áöur getur,
vóru sumir snemma nokkuð uggandi um framtíð ís-
lenskrar tungu í Vesturheimi. Aðrir voru bjartsýnni og
ætluðu íslenskunni þar mikið hlutverk. Jón Ólafsson
ritstjóri Heimskringlu skrifaði langa greinargerð sem
birtist á prenti árið 1875 handa forseta Bandaríkjanna.
Fjallaði hún um fyrirhugaða stofnun íslenskrar ný-
lendu í Alaska. Segir í greinargerðinni að innan fjög-
urra alda ættu Alaska-íslendingar að verða orðnir eitt
hundrað milljónir að tölu, enda væri þá íslenska orðin
einráð frá hafi til hafs þar nyrðra og tekin mjög að
breiðast suður á við. Taldi Jón að tungan myndi orðin
ósigrandi þegar hún loks héldi yfir landamærin milli
Kanada og Bandaríkjanna.
Þótt spá Jóns Ólafssonar rætist ekki á næstu öldum,
hefur þó íslensk tunga í Vesturheimi verið furðulífseig.
Á langri leið hefur hún fengið á sig sinn sérstaka svip
sem veitir henni rétt til mállýskuheitis. Ég nota því
hiklaust heitið vesturíslenska, hvorki til lofs né lasts,
heldur með það eitt í huga að hér sé um að ræða brot af
okkar eigin þjóðtungu sem sé allrar athygli vert.
Eiríkur Eiríksson
frá Dagverðargerði
f framhaldi
af ræðu Stefáns Val-
geirssonar í Degi
28. apríl 1984
Trygg við Eyja frægan fjörð
forna spekin heldur vörð,
reiddu forðum rök til þings
ræður Einars Þveræings.
Aðrar tölur eru þar
uppi á þingum Framsóknar.
Ein er sú er ekki deyr
eldfastan er steypt í leir.
Eins og Dagur innir frá
áttunum er þörf að ná.
óttast kappinn angurvær
íhaldið með beittar klær.
„Ógn ogkvíða af því hlýt
útlendum að moka skít.
Álfurstar við Eyjafjörð
eftir skilja sviðna jörð.“
„Aukabúgrein efla má
eftir nýrri stefnuskrá.“
Lífríkið skal litka frægt
loðsilunga hefjist rækt.
Rausnartíma ríkir sjá,
refir bíta grenjum hjá.
Vaða yfir vengi þar
villiminkar Framsóknar.
„Aukin ræktun oss er vís
umboðslaunin hirðir SÍS. “
Ærna bera ávexti
útsæði af Finnlandi.
Einokun skal auðga land
undanrennu seljum bland.
Mysuneyslan mettar sál
í Mangósopa kneyfum skál.
12