Vísir - 14.04.1980, Blaðsíða 9

vtsm
Mánudagur 14. april 1980
EINKALEYFI 8E6H
TJEKNIFRAMFÖRUM
Ctvarp og sjónvarp eru aö þvi
leyti eins og dagblööin, aö þar er
birt efni gegn greiöslu afnota-
gjalda eöa áskriftargjalda, en
siöan dettur engum f hug,
a.m.k.ekkií blaöaheiminum, aö
fárast yfir þvf þótt aörir en
kaupandi dagblaös lesi blaöiö
yfir öxl kaupandans eöa fái þaö
lánaö endurgjaldslaust. Hins
vegar er svo komiö hjá útvarpi
og sjónvarpi, en tæknilegur
rekstur þessara stofnana hefur
löngum þótt þýöingarminni en
stjórnunin, aö vafasamt er taiiö,
aö almenningi sé heimilt aö
taka upp efni úr þessum fjöl-
miölum til nota i heimahúsum
án gjaidtöku. Hefur eitthvaö
boriö á þessu aö undanförnu, og
veldur þar mestu.aö auöveit er
oröiö aö taka sjónvarpsefni upp
á myndsegulbönd og geyma,
eöa flytja á heppilegum tfma,
jafnvel fyrir heilu Ibúöasam-
stæöurnar. Þar sem enginn
maöur I landinu á aö geta átt
sjónvarpstæki, sem ekki er tek-
iö gjald fyrir, veröur ekki I
fijótu bragöi séö hvaöa skilning-
ur liggur aö baki þreifingum um
rétt manna til aö taka upp efni
úr sjónvarpi, hema þar sé kom-
inn sami viöbjóöurinn á tækn-
inni og einkennt hefur stefnuna i
viöhaldi og endurnýjun tækja-
kosts útvarpsins.
Einkaleyfisrekstur útvarps og
sjónvarps veitir þeim ekki
heimild um eftirgangssemi um-
fram lög I landinu. Þar fyrir ut-
an er einkaleyfiö oröiö svo langt
aftur úr, aö þaö minnir á vafstur
landsstjórnarinnar fyrr á tim-
um viö aö hindra aö komiö væri
upp nýjum prentsmiöjum. Ein
prentsmiöja undir landsstjórn
þótti hiö kjörna form, enda réö
þá landsstjórinn hvaö kom út af
bókum. Viö höfum veriö miklir
blaöalesendur siöan lands-
stjórnin hætti einkarekstri á
sálmabókarútgáfum (Leir-
geröi) og handbókum um kart-
öflurækt. Viö yröum eflaust
miklir útvarpshlustendur og
sjónvarpsunnendur, fengist
landsstjórnin til aö hætta á
meira frjálsræöi I þeim efnum.
Nú rikir einkaleyfiö, og aö viö-
bættum æviráöningum hjá út-
varpi og sjónvarpi getum viö
setiö uppi meö einkaleyfi á
handarbakavinnu I þrjátlu ár
eöa meir, án þess nokkur fái
rönd viö reist.
Ekki má ofnota
rikisfjölmiðil
Blöö eru fjölfölduö handa
fólki, sem á þess ekki kost aö
lesa þau, án þess aö nokkur af
blaöaeigendum landsins hafi
taliö sig þurfa aö kvarta. Efni
eftir rithöfunda er notaö I skól-
um og I bókasöfnum án þess aö
á réttarkröfur þeirra hafi veriö
hlustaö. En ætli einhver sér aö
nota efni rikisfjölmiöla til upp-
töku og geymslu til siöari tíma,
vaknar kerfiö upp og byrjar aö
spyrja um höfundarrétt. Ætli
væri ekki nær aö byrja aö tala
um höfundarrétt, þar sem hann
er ótvirætt misnotaöur án þess
aö nokkur leiörétting fáist?
Bókasöfn hafa veriö notuö
ótæpilega sem betur fer. Fólk
unir enn viö lestur, þrátt fyrir
mikil tilþrif á öörum sviöum,
sem ætla mætti aö dragi úr tima
til aö sinna bókum. Bókasöfn
eru þvi hinar þörfustu stofnanir.
Hins vegar hefur alls ekki feng-
izt viöunandi lausn á vandamál-
um höfunda i þessu sambandi,
enda viröist sama rikiö og nú
vill kanna lagaiega upptöku
sjónvarpsefnis á myndsegul-
band, ekki hafa haft miklar
áhyggjur af þvi aö svipta höf-
unda hluta af höfundarrétti meö
reglugerö þess efnis, aö ekki
skuli greitt fyrir útlán úr söfn-
um.heldur fyrir eintakafjölda.
Höfundarréttur
að mati rikisins
Viö skulum taka höfund, sem
er mikiö lesinn I söfnum. Hann
er kannski langhæstur i útlán-
um. Vegna mikillar handfjötl-
unar á bókum hans ganga þær
úr sér fyrr en þær bækur, sem
ekkert eöa litiö eru hreyföar.
Þær veröa ónýtar og þaö veröur
neðanmals
Indriði G. Þorsteinsson,
rithöfundur, fjallar um
höfundarréttarmál í til-
efni af rannsókn þeirri,
sem nú er hafin fyrir
Ríkisútvarpið á rétti
manna til upptöku á sjón-
varpsefni og hugsanleg-
um brotum í því sam-
bandi.
aö kasta þeim. Viö þaö minnkar
auövitaö eintakafjöldi hins
lesna höfundar, enda oft undir
hælinn lagt, aö hægt sé aö
endurnýja bækur hans. Hinn
höfundurinn, sem fólk, er sækir
söfn, lætur sig litlu varöa, nýtur
hins vegar fyllsta réttar áfram
samkvæmt reglugerö rikisins
um aö greitt skuli fyrir eintaka-
fjölda i söfnum. Eintök hans
standa aö mestu óhreyfö i ára-
tugi, og ef hann setur saman
kannski eina bók á ári, sem er
ekki óvenjulegt, kemst hann I
mikinn höfundarrétt aö mati
rikisins. Rikisvald, sem lætur
svona höfundarrétt viögangast,
ætti ekki aö hafa áhyggjur af
notkun efnis, sem birt hefur
veriö I rikisfjölmiölunum. Til
þess eru réttarmál i þessum
efnum á alltof laklegu stigi, ein-
mitt þar sem rikiö gæti sýnt
vilja til leiöréttingar.
Frjálslega gengið
um eignarrétt
Þegar talaö er um upptöku
einstaklinga á efni úr sjónvarpi
gleymist alveg, aö innan skóla-
kerfisins er efni eftir höfunda
notaö aö vild án þess aö nokkur
greiösla komi fyrir. Höfundur,
a.m.k. var þaö svo, hefur
kannski fengiö seint og illa
borgaö hjá útgefanda. Bókin,
sem stundum er prentuö án
heimildar höfundar I nógu stóru
upplagi til aö tryggja, aö aldrei
þurfi aö tala viö hann um þá bók
I þessu lífi, er hiklaust tekin til
nota i skólakerfinu, ljósrituö og
jafnvelgefin út aö hluta I fjölrit-
uöu „bókmenntayfirliti” ein-
stakra kennara. Rikisvald, sem
hefur áhyggjur af fjölmiölum
sinum, hiröir ekki hiö minnsta
um höfundarréttinn i þessu
sambandi. Hvernig ætlast svo
menn til, aö þeir séu teknir al-
varlega, þegar þeir fara aö
gráta yfir „kasettu” efni úr
sjónvarpi?
55 millj handa öllum
Nú kynni einhver aö spyrja,
hvar samtök rithöfunda séu, aö
fá þessu ástandi ekki breytt. Þvi
ertilaösvara, aö samtök rithöf-
unda, þar sem eru yfir þrjú
hundruö manns, hafa aö meiri
hluta þá, sem telja aö heppi-
legra sé aö notast veröi áfram
viö regluna um, aö greitt sé eftir
eintakafjölda I söfnum, en ekki
samkvæmt útlánum. Þetta þarf
auövitaö ekki skýringar viö.
Hver er sjálfum sér næstur,
jafnvel þótt upplýsingarnar,
sem þessi ráöstöfun veitir um
meirihlutann, séu kannski ekki
glæsilegar meö tilliti til höfund-
arréttar. Upp úr þessum bóka-
safnsaurum spratt svo Rithöf-
undasjóöur tslands, sem lengi
vel dreiföi einhverjum piringi til
örfárra höfunda ár hvert. Nú
munu hins vegar vera um
fimmtiu og fimm milljónir I
sjóönum. Þaö væri þvl hægt að
veita öllum félagsbundnum rit-
höfundum landsins úr honum
næst. En þaö veröur liklega
ekkert af þvi.
Óhreyfðu eintökin
skila mestu
Þegar svo er komiö fyrir höf-
undarétti I landinu, aö nokkrir
tugir þúsunda koma i hlut hæstu
höfunda ár hvert fyrir not verka
1 bókasöfnum, og bókmennta-
kennsla I skólum fær efniö fritt,
liggur I augum uppi, aö þvi
minna tal sem veröur um höf-
undarrétt og efnisrétt yfirleitt
þvi betra. Raunar samþykkti
ein stofnun rithöfunda fyrir
tveimur eöa þremur árum, aö
ekki mætti skrifa um mál rithöf-
unda i blöö. Ég biö forláts aö
þessu sinni. Þaö var bara óhjá-
kvæmilegtaö ræöa máliö, þegar
rlkisfjölmiöill og almannaeign
fór aö risa upp á afturfæturna
meö umræöu um óréttmæti
þess, aö fólk tæki upp sjón-
varpsefni i heimahúsum, og
sendi jafnvel rannsóknarlög-
regluna af staö. Væntanlega
stæöi rannsóknarlögreglunni
nær aö kanna hvernig komiö er
fyrir höfundarréttinum, og
hvernig búiö er aö nota efni I
skólum engurgjalcSilaust I ótil-
getinn tima. Meöferö á höfund-
um hvaö bókasöfn snertirer svo
annar kafli og ekki siöur hlægi-
legur. Og eftirtektarvert er, aö
hvenær sem minnst er á brotin
gegn höfundarréttinum i söfn-
um landsins, eöa oröaö aö rétt
væri aö minnsta kosti aö hækka
greiöslur fyrir eintakafjöldann,
risa einhverjir upp, gjarnan
menn handgengnir rithöfund-
um, til aö lýsa þvi yfir, aö þaö sé
veriö aö boöa útlánagjald I söfn-
um — aö almenningur eigi aö
borga. Hvaöan ætli þær fimmtfu
og fimm milljónir sem nú eru I
Rithöfundasjóði íslands séu
komnar? Þær eru aö visu ekki
greiddar fyrir þau eintök les-
inna höfunda, sem eru aö veröa
ónýt af notkun, eöa hafa veriö
ónýt á liönum árum, án þess að
hægt hafi veriö aö endurnýja
eintökin. Kannski þær hafi feng-
izt fyrir óhreyföu eintökin?
Afnotagjaldi fylgir
réttur til einkanota
Þaö er auövitaö ergilegt aö
þurfa aö minna á þessi vanda-
mál, einkum þegar fyrir liggur
samþykkt um, aö ekki megi um
mál höfunda tala I fjölmiölum.
En „kasettu” máliö, eins
ómerkilegt og þaö er nú I raun, á
sök á þessum ósköpum. Rikis-
fjölmiöill á þess ekki nokkurn
kost aö elta uppi alla þá, sem
taka sjónvarpsefni upp á tæki I
heimahúsum. Þar hefur ekkert
veriö brotiö, miöaö viö almennt
réttarfar I landinu. Varla telja
fréttamenn, aö þeir séu höfund-
ar aö þýöingum sfnum á frétta-
stofufregnum. Þættir frá
Thames eöa Dýrlingurinn verö-
ur hvorki merkilegri eöa
ómerkilegri, þótt hann liggi I
„kasettu” I heimahúsi. Aö visu
eru einhverjir höfundar aö hon-
um, en þeir hafa fengiö borgun
fyrir þáttinn, og sjónvarpiö fær
borgun fyrir útsendingu. Og á
meöan „kasettan” er ekki seld,
notuö i bókasöfnum til útlána,
eöa i skólakerfinu, veröur eng-
inn reikningur skrifaöur.
Einkaleyfisaöstaöa rikisfjöl-
miöla breytirengu um þaö. Þeir
geta veriö leiöinlegir og
skemmtilegir eftir atvikum, og
þaö eina, sem kemur i staöinn,
er afnotagjald, og annaö kemur
ekki viö sögu. Ætti hins vegar aö
fara aö senda út um opiö kerfi
þaö efni, sem tekiö er upp úr
sjónvarpi og innheimta nýtt af-
notagjald, horföi máliö ööruvisi
viö.
Engu aö siöur sýna viöbrögö
undanfariö, aö einkaleyfishafi
aö útvarpi og sjónvarpi uggir nú
mjög um sinn hag. Næst veröur
auövitað freistaö aö banna fólki
aö kaupa loftnet á hús sin, sem
gerir þeim fært aö ná erlendum
sjónvarpsstöövum. Þá fer aö
haröna á dalnum fyrir sam-
keppnislausa lénsherra rikis-
fjölmiöla.sem hegöa sér eins og
þeir hafi einkaleyfi gegn tækni-
framförum.
IGÞ
...sama rikiö og nú vill kanna lagalega upptöku sjónvarpsefnis á myndsegulband viröist ekki hafa haft miklar áhyggjur af þvf aö svipta höf-
unda hluta af höfundarrétti meö reglugerö...