Morgunblaðið - 04.06.2002, Blaðsíða 34

UMRÆÐAN
34 ÞRIÐJUDAGUR 4. JÚNÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Þ
að er ein tegund frétta
sem kemur svo við
kvikuna á mér að ég
get orðið gráti næst
við að heyra þær eða
lesa. Þessar fréttir eru kannski í
grundvallaratriðum ólíkar inn-
byrðis en þó eiga þær það sameig-
inlegt að þar koma börn við sögu
sem hafa orðið fyrir áfalli eða
þurft að sæta illri meðferð.
Ég veit ekki hvers vegna mér
þykir svona erfitt að takast á við
þessar fréttir. Kannski er það
vegna þess að ég get ekki varist
þeirri hugsun að börnin hafi sjálf
ekki gert neitt af sér hér í lífinu
annað en að fæðast og að ógæfu
þeirra megi í flestum tilfellum
rekja til gjörða fullorðins fólks,
fólks sem ætti
að leggja sig í
líma við að
vernda þessi
litlu líf og
styrkja í stað
þess að brjóta
þau niður.
Ég held að flestir séu mér sam-
mála um þetta. Samt sem áður les
maður á hverju degi um börn sem
lifa við stöðugan stríðsótta, börn
sem hafa misst foreldra sína
vegna átaka eða slysa, börn sem
hafa verið misnotuð, börn sem eru
í ánauð vegna peningagræðgi ein-
stakra manna, börn sem eru barin,
svívírt og særð.
Og með hverri slíkri fréttinni
finn ég hvernig ákveðin löngun
innra með mér verður æ djúp-
stæðari: að pakka drengnum mín-
um litla inn í bómull á meðan hann
er að vaxa úr grasi og þannig
vernda hann fyrir öllu því illa sem
gæti orðið á vegi hans og skemmt
lífsgleði hans og vilja.
Ég hugsa að mörgum öðrum
foreldrum sé svipað innanbrjósts.
Samt vitum við öll að þetta er ekki
hægt. Einhvern daginn á dreng-
urinn minn eftir að reka sig á í líf-
inu enda er það sjálfsagður og
eðlilegur hluti af uppvextinum að
læra að takast á við erfiðleika og
vinna úr þeim. En þá er líka eins
gott fyrir barnið að upplifa að það
sé elskað skilyrðislaust og ekki
síður að tekið sé á vandamálunum
af sanngirni.
Þetta ætti að vera sjálfsagt mál
en er það ekki. Í síðustu viku mátti
lesa um mann sem hafði misnotað
mágkonu sína og dóttur þegar
þær voru níu til tólf ára gamlar og
voru brotin alvarleg og ítrekuð.
Hann hlaut þriggja ára fangels-
isdóm. Þrjú ár fyrir að eyðileggja
tvær barnssálir, fyrir að ráðast að
helgustu véum þeirra og vanvirða,
fyrir að valda þeim sársauka og
erfiðleikum um ókomna tíð.
Þær voru heppnar. Stúlkan,
sem var misnotuð í sex ár frá átta
ára aldri af frænda sínum var ekki
eins heppin. Þar gekk gerandinn
frjáls út úr dómssalnum vegna
tæknilegra mistaka við rannsókn
málsins. Eftir sat stúlkan með þau
skilaboð frá samfélaginu að þetta
sem hann gerði henni hafi bara
verið í lagi. Móðir hennar hefur
lýst því hvernig dóttirin lifir í stöð-
ugum ótta um að frændinn láti til
skarar skríða á ný og hver láir
henni það? Hann er jú þarna úti
einhvers staðar, frjáls til að gera
hvað sem honum dettur í hug. Því
það er bara í lagi.
En það er ekki í lagi. Rétt-
arkerfið er heldur ekki í lagi að
senda þessi skilaboð frá sér. Ítrek-
að má lesa fréttir af sýknudómum
yfir mönnum sem hafa fótum troð-
ið líf lítilla barna með kynferð-
islegu ofbeldi. Sönnunarbyrðin er
svo sterk að það er nánast óger-
legt að fá menn dæmda fyrir þessi
brot. Í þeim tilfellum sem það þó
tekst og dómarar fallast á sekt
þeirra eru dómarnir svo vægir að
bæði börnin og aðstandendur
þeirra hljóta að spyrja sig hvort
allar yfirheyrslurnar og erfiðið við
kærur og málarekstur hafi verið
þess virði. Skilaboð kerfisins eru
kannski ekki að þetta hafi verið í
lagi heldur miklu fremur að þetta
hafi nú ekki verið svo slæmt.
Skilaboðin til samfélagsins eru
þau að það borgi sig ekki að kæra.
Og hvað verður svo um þessi
litlu börn? Rannsóknir hafa ítrek-
að sýnt að þeir sem beita aðra
kynferðislegu ofbeldi hafa í mörg-
um tilfellum þurft að sæta slíku of-
beldi sjálfir í æsku. Raunar er það
svo að glæpamenn og ofbeldis-
menn almennt eiga oftar en ekki
að baki sögu um erfiðar aðstæður
á uppvaxtarárum, sögu um áföll
og illa meðferð. Einhverju sinni
voru þessir menn lítil börn, litlar
varnarlausar sálir sem kiknuðu
undan því álagi sem lífið lagði á
þær á mótunarárunum. Á sama
tíma var fullorðna fólkið ekki vert
þess trausts sem þessar sálir báru
til þess.
Það er kannski þetta sem veld-
ur því að kökkur kemur í hálsinn
við lestur slíkra frétta. Það er
þessi tilfinning um óendanlegan
vítahring þar sem illt sprettur af
illu og óttinn við að einhvern tím-
ann gæti mínu barni verið kippt
inn í þennan hring.
Þetta eru vissulega dapurlegar
hugsanir og myrkar. En ljósið í
myrkrinu er hins vegar það að
þetta virkar á hinn veginn líka.
Gott sprettur af góðu og þannig
eru ástúð og sanngirni í æsku lík-
legar til að geta af sér sanngjarna
einstaklinga sem bera virðingu
fyrir öðru fólki.
Eitt mikilvægasta skilyrðið fyr-
ir því að geta búið barni sínu slíkar
aðstæður er að hafa tíma til þess. Í
dag upplifa margir foreldrar hins
vegar að þessi tími sé ekki til stað-
ar vegna þess að samfélagið krefst
stöðugt meira af þeim á öðrum
sviðum.
Ég er sannfærð um að ef við
viljum öðlast betra samfélag þar
sem minna er um glæpi og illvirki
en er í dag þá verðum við að
breyta áherslunum. Við þurfum að
styðja foreldra í því að vera for-
eldrar þannig að börn þeirra vaxi
upp við það öryggi og þá ástúð
sem er þeim jafnnauðsynlegt og
maturinn sem við veitum þeim
daglega. Sömuleiðis þurfum við að
skapa réttarkerfi sem tryggir
þessum sömu börnum réttláta og
sanngjarna málsmeðferð sé á
þeim brotið.
Allt annað jafngildir því að refsa
þessum börnum sem flest hafa lít-
ið annað gert af sér en að vera til
staðar eftir að hafa fæðst í þennan
heim.
Glæpurinn
að fæðast
„Einhverju sinni voru þessir menn lítil
börn, litlar varnarlausar sálir sem
kiknuðu undan því álagi sem lífið lagði
á þær á mótunarárunum. Á sama tíma
var fullorðna fólkið ekki vert þess
trausts sem þessar sálir báru til þess.“
VIÐHORF
Eftir Bergþóru
Njálu Guð-
mundsdóttur
ben@mbl.is
FÖSTUDAGINN
31. maí voru yfirlæknir
og deildarstjóri ung-
lingadeildar kölluð á
fund af sviðsstjórum
geðsviðs LSH þar sem
tilkynnt var að þjón-
ustusamningur Barna-
og unglingageðdeildar
Landspítala háskóla-
sjúkrahúss (BUGL)
við Barnaverndarstofu
og SÁÁ myndi renna
út á miðnætti því ekki
hefði tekist að fram-
lengja samninginn eins
og vonir stóðu til. Á
fundinn höfðu sviðs-
stjórar með sér undir-
rituð uppsagnarbréf lækningafor-
stjóra og sviðsstjóra hjúkrunar og
var verkefni fundarins að gera ráð-
stafnir vegna þeirrar alvarlegu
stöðu sem upp var komin. Farið var
yfir starfsmannalista BUGL þannig
að strax væri hægt að undirbúa þá
fækkun sem var nauðsynleg í þeirri
stöðu sem var upp komin. Óhjá-
kvæmilega þyrfti að hætta þeirri
þjónustu sem tiltekin er í samningn-
um frá og með miðnætti þegar
samningurinn rynni út. Í framhaldi
var fundur haldinn með starfsfólki
BUGL og hin nýja staða kynnt og
fjölmiðlar upplýstir enda varðar
starfsemi einu barna- og unglinga-
geðdeildar landsins marga, auk þess
sem hún er fagleg undirstaða sem
ýmsir þjónustuaðilar
ríkis og sveitarfélaga
reiða sig á en of langt
mál er að fara nánar út
í þá hlið málsins að
sinni. Eftir að málið
kom síðan til umfjöll-
unar í fjölmiðlum um
helgina gerist það að
Jón Kristjánsson heil-
brigðisráðherra lýsir
því yfir að þjónusta
BUGL verði ekki skert
og að áfram verði unn-
ið að nýjum samningi
sem verði afturvirkur
til 1. júní. Yfirlýsing
ráðherra er afdráttar-
laus og mikilvæg fyrir
bæði almenning og samningsaðila.
Nauðsynlegt er að gera grein fyr-
ir aðdraganda þeirrar stöðu sem
upp er komin. Þjónustusamningi
þessum var komið á fyrir tveimur
árum að frumkvæði og tilstuðlan
Braga Guðbrandssonar forstjóra
Barnaverndarstofu. Tilgangurinn
var að auka og samhæfa þjónustu
aðila samningsins við börn undir 18
ára sem glíma við geð- og hegð-
unarraskanir, sérstaklega þau sem
eiga einnig við vímuefnavanda að
stríða. Staðreyndin er nefnilega sú
að skörun þessara vandamála er oft
til staðar hjá sama einstaklingi
þannig að ekki er alltaf ljóst hvert
forráðamenn ungmennisins eiga að
leita eftir þjónustu. Samningur
þessi gilti í 2 ár en honum var sagt
upp af hálfu Barnaverndarstofu fyr-
ir 3 mánuðum og rann út sl. föstu-
dag eins og fram hefur komið. Áður
en ástæður uppsagnar verða raktar
er rétt að nefna hverju samning-
urinn áorkaði. Stærsta atriðið er
aukið öryggi þar sem þjónusta
barnageðlæknis er tryggð, eftir
þörfum, allan sólarhringinn gagn-
vart unglingum sem koma til neyð-
arvistunar á vegum sveitarfélaga að
Stuðlum sem og á meðferðardeild
Stuðla. Auk vaktþjónustunnar er
regluleg þjónusta barnageðlæknis
og hjúkrunarfræðings BUGL við
Stuðla tryggð sem og þjónusta
barnageðlæknis við unglingadeild
Vogs. Þá var einnig veigamikið at-
riði í samningnum að farið var út í
breytingar á unglingadeild BUGL
þar sem hluti af göngudeildarað-
stöðu var tekinn undir starfsemi
unglingadeildar og flytjanlegt
bráðabirgðahús sett upp í staðinn
sem göngudeildaraðstaða. Auk þess
voru 2 herbergi unglingadeildar
sérstaklega innréttuð til að auð-
velda móttöku unglinga í illviðráð-
anlegu ástandi vegna geðraskana
sem geta verið af ýmsu tagi. Mönn-
un deildarinnar var styrkt, reyndar
að stærstum hluta með því að nú
Þjónustusamn-
ingur BUGL
Ólafur Ó.
Guðmundsson
Sjúkrastofnanir
Yfirlýsing ráðherra er
afdráttarlaus, segir
Ólafur Ó. Guðmunds-
son, og mikilvæg fyrir
bæði almenning og
samningsaðila.
ÓPÍUMFÍKN er
einhver sú erfiðasta
fíkn sem þekkt er og er
það mál flestra að um
krónískan og mjög erf-
iðan sjúkdóm sé að
ræða. Víða hefur við-
haldsmeðferð verið
beitt í nær fjóra áratugi
og því talsverð reynsla
til staðar. Því miður er
það pólitísk ákvarðana-
taka fremur en læknis-
fræðileg sem ræður
hvaða viðhaldsmeðferð-
arúrræði er beitt og
ekki fyrr en vandamálið
er orðið nægilega stórt
og truflandi fyrir sam-
borgarana að gripið er til aðgerða.
Nú í maí var ráðstefna í Ósló á veg-
um EUROPAD (europian opiad
addiction treatment association) sem
ég sótti, en þar voru um 500 manns
sem starfa að viðhaldsmeðferð og
kynntu sínar rannsóknir. Neyslan er
fjármögnuð í flestum tilfellum með
afbrotum. Í Hollandi voru gerðir út-
reikningar hvað viðhaldsmeðferð
kostaði. Niðurstaðan var sú að fyrir
hverja krónu sem fór í viðhaldsmeð-
ferð skiluðu 3-4 krónur sér til baka
eingöngu innan dómsmálakerfisins
með minna álagi á löggæslu, dóms-
kerfi og fangelsin. Þá er ekki með-
talið allt það tilfinningalega tjón sem
fólk verður fyrir þegar brotist er inn
hjá því. Sjúklingar eru sjaldnast í
vinnu heldur uppteknir af neyslunni
og því að verða sér út um peninga til
að fjármagna hana, tengsl við ætt-
ingja verða erfið og fólk oft búið að
afskrifa ættingja með tilheyrandi til-
finningalegu tjóni, sem jafnvel getur
lagt fullfrískt fólk í rúmið.
Ópíumfíklar eru einnig mjög dýrir
innan heilbrigðiskerfisins. Alls konar
sýkingar á borð við lifrarbólgu B og
C auk HIV sýkinga.
Slæmt næringarástand
stuðlar að verra heilsu-
fari. Víða er því þannig
háttað að þröskuldinum
er haldið háum hjá
þeim sem eru í við-
haldsmeðferð. Oft er
gert skriflegt sam-
komulag við sjúkling-
inn og meðferð hætt ef
sjúklingur brýtur það.
Þessu er öðruvísi farið
hjá t.d. sykursjúkum.
Ekki veit ég til að þeim
sé vísað úr meðferð eða
meinað um insúlin ef
sykurgildið er hátt við
eftirlit og í ljós kemur
að sjúklingurinn hefur ekki farið eftir
ströngustu fyrirmælum læknisins
um mataræði, hreyfingu, eigið eftirlit
með sykurmælingum, insúlíngjöfum
og svo framvegis. Ég veit heldur ekki
til þess að fólk sé að leyna því að það
sé með sykursýki eða skammist sín
eitthvað hræðilega fyrir það líkt og
fíkniefnaneytendur gera margir
hverjir, en það skapast vegna for-
dóma sem höfum sjálfsagt fengið
gegnum uppeldið.
Í apríl birti SÁÁ tölur um ópíum-
fíkla sem höfðu komið á Vog árið
2001, stöðug fjölgun hefur átt sér
stað í þessum hópi fíkla og því tími til
kominn að við förum að veita þessum
sjúklingum meðferð sem byggist á
reynslu, rannsóknum og án fordóma.
Þrátt fyrir aukningu hérlendis eig-
um við engan veginn í sama vanda og
nágrannaþjóðir okkar. 108 einstak-
lingar sem komu á Vog árið 2001
sprautuðu sig með ópíumefnum, en í
Frakklandi eru 150.000 á viðhalds-
meðferð eða 0,25% þjóðarinnar, en
þar er meðferðin í höndum heilsu-
gæslulækna. Sambærileg tala hér á
landi væri því um 700. Hver ástæðan
fyrir þessu er kann ég enga skýringu
á. Landfræðileg lega, lítill markaður,
íslenskir ópíumfíklar erlendis? Sterk
fjölskyldubönd, íslensk áfengismeð-
ferð? Allt í bland eða eitthvað allt
annað, hver veit? Verið er að nota
röng lyf ef læknar telja sig vera að
lækna ópíumfíkn með stuttverkandi
ópíum eins og morfíni eða contalgyni
sem er morfin en í ákveðnum felu-
búningi. Þann felubúning má þó fjar-
lægja með því að leysa lyfið upp, en
það er einmitt það sem fíklar gera og
sprauta því svo í æð.
Á meðan mannfólkið er jafn mis-
jafnt og það er kemur engin ein stofn-
un til með að geta nýst öllum og það
er langur vegur frá að SÁÁ sé fyrir
alla. Jafnvel þrátt fyrir góðan vilja til
að brydda uppá nýjum meðferðarúr-
ræðum eins og víkingameðferð,
kvennameðferð, unglingameðferð,
göngudeildarmeðferð, spilafíkla-
meðferð o.s.frv. þá eru alltaf ein-
hverjir sem ekki geta nýtt sér það
sem í boði er. Sjúklingar sem ekki
geta verið hjá okkur þurfa að eiga
aðra möguleika á meðferð annars
staðar. Við sem að þessu störfum get-
um ekki tekið það nærri okkur að ein-
hverir fáir geti ekki nýtt sér meðferð-
ina heldur verðum við að hafa gaman
af fjölbreytileika mannlífsins. Ég vil
þó meina að SÁÁ sé þannig uppbyggt
að það gagnist sem flestum og rekst-
urinn er mjög markviss og ódýr sam-
félaginu. Viðhaldsmeðferð höfum við
stundað í talsverðum mæli undanfar-
in 3 ár, en ekki eins og við myndum
óska því til þess vantar okkur fé.
Lyfjakostnaður fyrir hvern einstak-
ling er 360.000 á ári, svipaður kostn-
aður og þrjú innbrot í bíla og fíkillinn
afrekar hæglega á einni nóttu.
Viðhaldsmeðferð ópíumfíkla er
sjálfsögð mannréttindi til að sjúk-
lingar og aðstandendur þeirra geti
öðlast betra líf og borgar sig þar að
auki.
Ópíumfíkn
og viðhalds-
meðferð
Einar Rúnar
Axelsson
Vímuefni
Viðhaldsmeðferð óp-
íumfíkla, segir Einar
Rúnar Axelsson, er
sjálfsögð mannréttindi.
Höfundur er læknir hjá SÁÁ.