Morgunblaðið - 29.09.2002, Blaðsíða 22

22 SUNNUDAGUR 29. SEPTEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Einkennilegheitin sembúa í því fyrirbærisem fegurð-arsamkeppni er
náðu nýjum hæðum nýverið
í tengslum við hugsanlega
þátttöku fulltrúa Íslands í
keppninni Miss World.
Keppnin verður haldin í
Nígeríu hinn 30. nóvember
og eins og komið hefur fram
í fréttum hafa fegurð-
ardrottningar nokkurra
landa lýst yfir að þær hygg-
ist sniðganga keppnina. Með
þessu vilja þær mótmæla
dómi yfir Aminu Lawal,
ungri nígerískri konu, þess
efnis að hún skuli grýtt til
bana fyrir að hafa eignast
barn utan hjónabands. Um-
ræddar fegurðardrottningar
ætla ekki að taka þátt í
keppninni nema dauðadómn-
um verði hnekkt, að því er
kemur fram á vefsíðu Reu-
ters-fréttastofunnar, en þar
segir einnig að afstaða feg-
urðardrottninganna sé farin
að valda stjórnvöldum í Níg-
eríu áhyggjum, enda hafi
hún vakið heimsathygli.
Nígeríska utanríkisráðu-
neytið hefur séð ástæðu til
að senda frá sér frétta-
tilkynningu, sem birt er á
heimasíðu Miss World, þar
sem tekið er fram að æðri
dómstig eigi eftir að taka
mál Aminu fyrir. Hótanir
áðurnefndra fegurðardrottn-
inga eru greinilega farnar
að hafa áhrif og ljóst er að
fegurðardrottningar ann-
arra þjóða hafa raunveru-
legt tækifæri til að hafa
áhrif á stöðu mannréttinda í
Nígeríu með því að bætast í
hóp þeirra sem hyggjast
sniðganga keppnina.
Fulltrúi Íslands í Miss
World kemur úr keppninni
Ungfrú Ísland.is, en í frétt-
um Ríkisútvarpsins fyrir
skömmu kom fram að ekki
væri unnt að svara því hvort
fulltrúi Íslands tæki þátt
eða sniðgengi keppnina þar
sem aðstandendur keppn-
innar Ungrú Ísland.is væru
í sumarfríi á Spáni. Á laug-
ardaginn fyrir viku sagði
frétt í Morgunblaðinu að
,,forsvarsmenn keppninnar
Ungfrú Ísland.is munu
ákveða“ innan skamms
hvort fulltrúi keppninnar
verði sendur til þátttöku í
Miss World.
Ég staldraði rækilega við
þessar fréttir. Mér fannst
vægast sagt einkennilegt að
fegurðardrottningin skyldi
ekki sjálf taka ákvörðun um
hvort hún sniðgengi keppn-
ina. Jafnframt þótti mér
skrýtið að það væri í alvör-
unni greint frá því op-
inberlega að aðstandendur
keppninnar tækju slíka
grundvallarákvörðun fyrir
hana. Nóg hamra þessir
sömu aðstandendur á því að
sú stúlka sem valin er
Ungfrú Ísland.is þurfi að
hafa mikla andlega kosti
ekki síður en líkamlega.
Samt er þeirri stúlku sem
valin er á grundvelli per-
sónuleika síns ekki treyst til
að nota þennan sama per-
sónuleika, og þá dómgreind
sem er órjúfanlegur hluti af
honum, þegar á reynir. Að
manni sækir sá grunur að sá
málflutningur aðstandenda
Ungfrú Ísland.is að sig-
urvegari keppninar sé ekki
síst valinn á grundvelli per-
sónuleika síns, sé innantómt
hjal sem hefur þann eina til-
gang að láta tímaskekkjuna
fegurðarsamkeppni líta að-
eins skárr út í nútíma-
samfélagi. Í áðurnefndri
frétt í Morgunblaðinu kem-
ur einnig fram að sú stúlka
sem ber titillinn Ungfrú Ís-
land.is hafi ekki þátt-
tökurétt í Miss World vegna
mynda sem birtust af henni
í tímaritinu Playboy. Stúlk-
an sem varð í öðru sæti má
heldur ekki keppa af því að
hún á barn. Því er það
stúlkan sem varð í þriðja
sæti sem á þátttökuréttinn.
Aðstandendur keppninnar
Ungfrú Ísland.is stæra sig
meðal annars af því að vera
nútímaleg keppni þar sem
keppendur ,,mega“ eiga
börn og þeir setja heldur
ekki fyrir sig að stúlkur sem
starfað hafa sem fyrirsætur
hafi í einhverjum tilfellum
verið myndaðar berbrjósta.
Þessi nútímalega keppni er
samt ekki nútímalegri en
svo að hún sendir fulltrúa
sína í keppni sem með þátt-
tökuskilyrðunum gefur út
þau skilaboð að ungar konur
verði að vera því sem næst
hreinar meyjar til að geta
talist fallegar (að minnsta
kosti á ekki að vera hægt að
sanna neitt á þær).
Ekki er enn búið að
ákveða hvort fulltrúi Íslands
taki þátt í Miss World. En
aðstandendur Ungfrú Ís-
land.is láta sennilega heyra í
sér fljótlega. Og vonandi
hafa þeir vit á að láta kepp-
andann sjálfan greina frá
ákvörðuninni.
Elva Dögg Melsteð lýsir
þeirri eindregnu skoðun
sinni í ágætum pistli á vef-
ritinu Tíkinni (www.tikin.is)
að fulltrúi Íslands eigi að
sniðganga keppnina verði
dómnum yfir Aminu Lawal
ekki hnekkt. Elva Dögg seg-
ir að sumar fegurðardrottn-
ingarnar sem ætla að mæta
til leiks réttlæti afstöðu sína
með því að segjast munu
berjast fyrir réttindum Am-
inu á staðnum. Elva Dögg
hefur sjálf reynslu af um-
ræddri keppni, en hún bar
titilinn Ungfrú Ísland.is árið
2000 og keppti þá í Miss
World fyrir Íslands hönd. Í
pistlinum segir hún það
tóma óskhyggju af hálfu til-
vonandi keppenda að þær
geti nokkuð gert til að
hjálpa Aminu þegar til Níg-
eríu er komið. ,,Keppendur
fá varla að fara sjálfir á kló-
settið nema í fylgd með
gæslumönnum hvað þá að
tjá sig um viðkvæm mál á
borð við þetta,“ segir Elva
Dögg.
Aðstandendur fegurð-
arsamkeppna tala gjarnan
um að fegurðardrottningar
séu fyrirmyndir. Það er ým-
islegt til í því, litlir strákar
halda gjarnan upp á fót-
boltakappa og litlar stelpur
líta upp til fegurðardrottn-
inga. Ef fegurðardrottning
verður litlum stelpum góð
fyrirmynd, þá er það óneit-
anlega einn plús í kladdann
fyrir hið annars ein-
kennilega fyrirbæri fegurð-
arsamkeppni. Svo er það
auðvitað álitamál hvað felst í
því að vera góð fyrirmynd.
Það væri ekki svo lítilsverð
lexía að sýna í verki hvað
samstaða og mótmæli geta
haft mikil áhrif á líf fólks og
framgang mála í heiminum.
Nú gefst aðstandendum
Ungfrú Ísland.is gullið tæki-
færi til að sýna fram á að
keppnin sé í raun það sem
hún segist vera. Hvort er
meira í anda ,,nútímalegrar“
fegurðarsamkeppni, að
senda fulltrúa til þátttöku í
,,gamaldags“ fegurð-
arsamkeppni með öllu sem
því fylgir, eða að taka þátt í
aðgerð gegn mannréttinda-
brotum sem byggist á sam-
stöðu fegurðardrottninga
víðsvegar um heim og virð-
ist þegar farin að skila ár-
angri?
Það verður spennandi að
sjá hvað keppnin Ungfrú Ís-
land.is stendur í raun og
veru fyrir. Boltinn er hjá
þeim.
Morgunblaðið/Jóra
Breytt viðhorf
til fegurðar?
Þ
AÐ voru nú engar svona konur í
bláa lóninu,“ sagði kunningi
minn við útlendan ferðafélaga
okkar og hló við áður en góðlát-
legt brosið dó út á vörunum
andspænis spyrjandi augnaráði
okkar kvennanna sem vorum að
enda við að koma upp úr lóninu með honum.
„Eða ég meina “, sagði kunninginn aftur og
reyndi að klóra í bakkann þar sem við stóðum
átta manna hópur karla og kvenna yfir kynn-
ingartímariti um Reykjanes í anddyri Bláa
lónsins. Myndin sem prýddi forsíðu tímarits-
ins var líka of góð til að vera sönn. Bláa lónið í
allri sinni dulúð og þrjár ljóshærðar fegurð-
ardrottningar í því miðju. Þessi dálítið óheppi-
lega tilraun hans til að afhjúpa þær ímyndir
sem bornar eru fyrir túrista var þó allra góðra
gjalda verð, og kannski ágætis tilbreyting frá
því viðmóti sem okkur hættir til að sýna þeim
útlendingum sem hingað koma, forvitnir og
spyrjandi um land og þjóð. Þá erum við oft
fljót að gangast við þjóð-
arklisjunum, við fyllum ís-
skápinn af hákarli og
brennivíni, lýsum und-
ursamleika íslenska vatns-
ins, merkum sagnaarf-
inum, hreinleika íslenska
lambakjötsins, og flestir
spila út aðaltrompi íslenskrar ferðaþjónustu
og lýsa hinni einstöku og hreinræktuðu fegurð
íslenskra kvenna. Þannig gerumst við nokkurs
konar sjálfskipaðir boðberar sannleika sem er
kannski hvergi annars staðar til en í ímynd-
unarafli þjóðarinnar um sjálfa sig. Þetta
ímyndunarafl er jafnframt tjáning á því sem
kalla mætti þjóðarvitund eða sjálfsímynd
þjóðar.
Það var athyglisvert að heyra skilgreiningu
Jons Cooks, stjórnanda breska bókmennta-
þingsins sem fram fór í Háskólabíói undir yf-
irskriftinni Þjóðin, sjálfsmyndin og skáldsag-
an í síðustu viku, á breskri þjóðarvitund. „Eitt
af því sem gerist með þjóðarvitundir er að þær
verða tæki til markaðssetningar í ferðaþjón-
ustu. Þær eru notaðar til þess að laða að gesti
og ferðamenn. Raunveruleikinn er hins vegar
mun margbrotnari og fólkið fjölbreytilegra en
þessar ímyndir tjá. Þjóðarvitundin er einhvers
konar afleiðsla af hefðbundnum gildum breska
heimsveldisins, en þær spurningar sem við
stöndum raunverulega frammi fyrir er hvort
Bretland sé að taka stakkaskiptum, nú að
loknu nýlenduskeiðinu, vegna áhrifa hnatt-
væðingar og aðildar að Evrópusambandinu.
Það má því spyrja hvort hin einsleita breska
þjóðarímynd sé ekki bara eitthvað sem er að-
allega að finna í túristabúðum,“ sagði John.
Ímáli rithöfundanna sem tóku þátt í bók-menntahátíðinni, þeirra Bernadine Ev-aristo, Ian McEwan, Michele Roberts ogGraham Swift, kom fram að þau umbrot
sem átt hafa sér stað í bresku þjóðlífi frá því
eftir síðari heimsstyrjöld hafa orðið þeim ríku-
leg uppspretta listrænnar skoðunar á átaka-
mikilli þróun sem var að breyta bresku sam-
félagi til frambúðar. Fjölmenningarlegt
samfélag hélt þangað innreið sína og mark-
aðist sjöundi áratugurinn af vitundarvakningu
fólks um þann margbreytileika sem ný-
lendustefnan hafði skilað inn í breskt sam-
félag. „Sögulegri kjölfestu og vitund var ógnað
fyrir tilstilli nýrra sjónarmiða, hversdagsleik-
inn og hið kunnuglega viku fyrir framandleik-
anum og sú þjóðlega vitundarmiðja sem áður
var til staðar tvístraðist,“ segir m.a. í umfjöll-
un Fríðu Bjarkar Ingvarsdóttur bókmennta-
fræðings og eins skipuleggjenda hátíðarinnar
um bókmenntalegt bakland bresku rithöfund-
anna fjögurra sem þar tóku þátt. Samræða
bresku höfundanna við fjóra íslenska rithöf-
unda, og gesti salarins, var áhugaverð vegna
þess að þar mátti glöggt sjá Íslendingar eru
rétt að byrja að huga að þáttum sem valdið
hafa svo gríðarlegum umskiptum og hug-
myndafræðilegu endurmati í Bretlandi á síð-
ustu áratugum. Umræða um einsleitni ís-
lensks samfélag kom upp og spurðu menn sig
hversu tilbúnir Íslendingar væru til að end-
urmeta hugmyndirnar um sjálfa sig sem þjóð,
og hvort þessar spurningar hefðu skilað sér
inn í bókmenntirnar.
Spurning Bernadine Evaristo þess efnishvað íslenskir rithöfundar skrifuðu umí öllum þeim bókum sem gefnar eru úthér árlega var verðug og kom ef til vill
flatt upp á marga þinggesti. Steinunn Sigurð-
ardóttir, einn þátttakenda, hafði sjálf vakið
máls á umræðuefninu, þegar hún sagðist öf-
unda breska rithöfunda af þeim ríkulegu við-
fangsefnum sem er að finna í þeirra marg-
brotna samfélagi. Sagði Steinun íslenskt
samfélag einsleitt og vék þó fyrst og fremst að
einsleitninni sem situr kirfilega í þjóðarvit-
undinni þrátt fyrir þá fjölmenningarlegu þró-
un sem gætir alls staðar í kringum okkur og
fer vaxandi hér á landi. Setti hún fram þá
spurningu sem rétt er byrjuð að heyrast í um-
ræðu um íslenskar bókmenntir, þ.e. hvenær
fáum við að lesa um reynslu þeirra sem ekki
falla inní hina einsleitu þjóðarímynd Íslend-
ingsins. Hvenær verða raddir og viðhorf inn-
flytjenda frá ólíkum menningarsvæðum hluti
af bókmenntunum, hluti af þjóðarumræðunni
og loks, hvenær fá þessar raddir rúm í eins-
leitri þjóðarvitund okkar?
Viðbrögðin við þessari spurningu voruað mörgu leyti óvænt og má segja aðþau hafi fært þessa umræðu yfir ánæsta stig. Svör íslensku rithöfund-
anna voru hreinskilnisleg þegar spurt var
hvers vegna ekki hefði verið fjallað um menn-
ingarblöndun milli Íslendinga og bandarískra
varnarliðshermanna af afrískum uppruna í ís-
lenskum skáldsögum. Sagði Steinunn að ís-
lenskir rithöfundar gætu reynt að breikka
sjóndeildarhringinn með því að fjalla um per-
sónur af ólíku þjóðerni en það væru innflytj-
endurnir og blönduðu einstaklingarnir sjálfir
sem best gætu tjáð þau ólíku hugmynda-
fræðilegu sjónarmið sem fjölmenningarleg
þróun í íslensku samfélagi fælu í sér. „Sá rit-
höfundur sem ekki fær að skrifa einfaldlega
um sín hugðarefni er dauðans matur,“ sagði
Steinunn jafnframt og í þessari umræðu kom
fram sá áhugaverði flötur að ef menn nálgast
bókmentirnar með því viðhorfi að þær eigi að
gegna ákveðnu þjóðfélagslegu hlutverki og að
rithöfundar eigi að sinna ákveðnum mál-
efnum, hljóta þær að deyja út. Því sú „póli-
tíska rétthugsun“ sem tjáð er af skyldurækni
fremur en skilningi gerir ekkert til þess að
fleyta samfélaginu í átt til dýpri skilnings á
þeim spurningum sem staðið er frammi fyrir.
En eitt hlýtur að vera að lýsa reynslu inn-
flytjenda eða flóttamanna frá fjarlægum
heimshlutum en hitt að hugsa um þessa
reynslu. Til þess að það megi gerast að raddir
hinna utanaðkomandi fái að hljóma í íslenskri
þjóðar- og menningarumræðu verðum við að
veita þeim rúm í sjálfsmynd þjóðarinnar, og
það kallar á gagnrýni og endurmat á eigin
þjóðarvitund. Eða eins og Steinunn Sigurð-
ardóttir orðaði það eftirminnilega í umræðum
á bókmenntahátíðinni „Ég held að vandinn
liggi í því að Íslendingar hafa hreinlega ekki
haft áhuga á reynslu þessa fólks. Það er ljótt
að segja en ég held að við höfum aðeins áhuga
á sjálfum okkur, en ekki því sem kemur að ut-
an.“
Bókmenntirnar og þjóðarvitundin
Morgunblaðið/Þorkell
Steinunn Sigurðardóttir sagðist öfunda breska rithöfunda af þeim ríkulegu viðfangsefnum sem er
að finna í þeirra margbrotna samfélagi.
AF LISTUM
eftir Heiðu
Jóhannsdóttur
heida@mbl.is
Birna Anna
á sunnudegi