Morgunblaðið - 29.09.2002, Blaðsíða 32

MINNINGAR
32 SUNNUDAGUR 29. SEPTEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
✝ Stefán HörðurGrímsson skáld
fæddist í Hafnarfirði
31. mars 1919. Hann
lést á Hrafnistu í
Reykjavík 18. sept-
ember síðastliðinn.
Foreldrar hans voru
Sigríður Stefánsdótt-
ir og Grímur Gísli
Jónasson. Bróðir
Stefáns var Borgar,
d. 1953.
Stefán Hörður var
ókvæntur og barn-
laus en bjó í allmörg
ár með Unni Eiríks-
dóttur rithöfundi, d. 1976.
Stefán Hörður ólst upp á Álfta-
nesi og undir Eyjafjöllum, stund-
aði nám við Laugarvatnsskóla
1939–1940 og einnig í ýmsum
tungumálaskólum. Auk ritstarfa
vann Stefán Hörður margs konar
störf um ævina; hann var sjómað-
ur framan af ævi á fiskiskipum og
farskipum.
Fyrsta ljóðabók Stefáns Harð-
ar, Glugginn snýr í norður, kom
út 1946 en verulega athygli vakti
önnur bók hans, Svartálfadans,
frá árinu 1951. Hliðin á sléttunni
kom út 1970 og Far-
vegir 1981. Árið
1987 kom Tengsl
sem var tilnefnd til
Bókmenntaverð-
launa Norðurlanda-
ráðs tveimur árum
síðar, en fyrir síð-
ustu bók sína, Yfir
heiðan morgun,
1989, hlaut hann Ís-
lensku bókmennta-
verðlaunin fyrstur
höfunda árið 1990.
Heildarsafn með
ljóðum Stefáns
Harðar kom út árið
2000 og verk hans hafa ennfrem-
ur birst á bók í Þýskalandi, Sví-
þjóð, Frakklandi og Danmörku.
Stefán Hörður hlaut margvísleg-
ar viðurkenningar fyrir verk sín,
m.a. úr Rithöfundasjóði Íslands og
Rithöfundasjóði Ríkisútvarpsins
og heiðurslaun listamanna frá
1995. Einnig var hann heiðurs-
félagi í Rithöfundasambandi Ís-
lands.
Útför Stefáns Harðar verður
gerð frá Dómkirkjunni á morgun,
mánudaginn 30. september, og
hefst athöfnin klukkan 13.30.
Kveðja frá Rithöfunda-
sambandi Íslands
Sé horft út í geiminn
gegnum skýlausa nótt
sést að bilin milli stjarna
mynda stjörnur
og stjörnur bilin
Meistari ljóðsins, Stefán Hörður
Grímsson, er horfinn á braut. Eftir
standa verk hans, fáorð, hnitmiðuð
og með sínum sérstaka blæ. Þótt
hann væri ekki afkastamikið skáld
og langur tími liði jafnan á milli
bóka, náði hann tvímælalaust að
fullkomna æviverkið og skipa sér á
bekk með merkustu skáldum okkar
Íslendinga á nýliðinni öld. Áhrifa
hans gætir víða í skáldskap yngri
höfunda og rista eflaust dýpra en
séð verður á líðandi stund. Á seinni
árum dró Stefán Hörður sig í hlé
frá skarkala heimsins, baðst undan
heimsóknum og vildi fyrir enga
muni lenda í sviðsljósinu. Er
skemmst að minnast þess að rithöf-
undar vildu heiðra hann með bók-
menntadagskrá á áttræðisafmælinu
en hann óskaði eindregið eftir að
það yrði látið ógert. Þá var gott til
þess að vita að Ágústína Jónsdóttir
ljóðskáld bar einstaka umhyggju
fyrir honum og reyndist honum
stoð og stytta í hvívetna. Stefán
Hörður var kjörinn heiðursfélagi
Rithöfundasambandsins vorið 1989,
en á árum áður hafði hann m.a.
setið í stjórn Rithöfundafélags Ís-
lands og gegnt trúnaðarstörfum í
þágu þess.
Félagar í Rithöfundasambandi
Íslands kveðja Stefán Hörð Gríms-
son með virðingu og þökk.
Aðalsteinn Ásberg Sigurðsson.
Stefán Hörður Grímsson var
enginn unglingur þegar ég sá hann
fyrst en þá hafði ég dregið upp í
huganum óljósa mynd af hrjúfum
öldungi en heilsaði síðan hæversk-
um manni, sem hafði traustvekj-
andi handtak, glettni í augum og
milda rödd.
Hann virti mig fyrir sér eins og
til að ganga úr skugga um að ég
væri sú sem ég sagðist vera, ljóð-
unnandi sem óskaði að skyggnast
nánar inn í ljóðheima hans. Hann
var tortrygginn að eðlisfari, eflaust
ekki að ástæðulausu, en féllst þó á
að við ræddum saman um líf og
list. Segja má að hann hafi stjórnað
því, á óbeinan hátt, að viðræðum
okkar lauk ekki fyrr en núna á
haustdögum, á ári fjallsins, þegar
hann kvaddi þennan heim.
Eftir andlát hans leit ég til him-
ins og sá að tunglið skein glatt, eitt
af eftirlætistáknum hans.
Stefán Hörður var heiðursskáld
sem helgaði ljóðlistinni krafta sína
alla tíð. Hann byrjaði að setja sam-
an ljóð á barnsaldri og fékk þá for-
smekkinn af því sem síðar kom:
ávítur eða viðvaranir. Afasystir
hans reyndi að koma í veg fyrir að
hann setti saman ljótar lausavísur,
sem hann hlyti bágt fyrir. Það kom
hinsvegar í ljós þegar ungi mað-
urinn þroskaðist að ljóð hans voru
fjarri öllum ljótleika. Hann orti um
mannleg samskipti, ástina, náttúr-
una og hið viðkvæma og smáa;
fugla, fiðrildi, blóm en honum
nægði ekki að gera það með hefð-
bundnum aðferðum. Hann varð eitt
af formbyltingarskáldunum og
þurfti reyndar að heyja baráttu til
að losna undan ofurvaldi hefðbund-
ins ljóðforms.
Stefán Hörður tók við Íslensku
bókmenntaverðlaununum á Kjar-
valsstöðum árið 1990 úr hendi for-
seta Íslands, Vigdísar Finnboga-
dóttur, fyrir síðustu ljóðabók sína:
Yfir heiðan morgun. Ég hreifst
strax af ljóðunum í þeirri bók og
skynjaði eitthvað sterkt og
heillandi í þeim sem snart mig
djúpt.
Síðan hefur bókin fylgt mér
heima og að heiman.
Það gladdi Stefán áttræðan að
sjá heildarsafn ljóða sinna í einni
bók sem Mál og menning gaf út.
Það skipti hann máli að geta litið
æviverk sitt í einni heild og fallegri
umgjörð. Hann efaðist aldrei um
kynngimátt orðsins og það gladdi
hann einnig þegar ljóð hans voru
þýdd og hlutu góða dóma erlendis.
Að boðskapur hans skyldi ná til
annarra þjóða. Það dró hins vegar
hvorki úr hógværð hans né lítillæti.
Stefán unni tónlist, hlustaði tals-
vert á útvarp, var vel lesinn og
minnugur á það sem hann kærði
sig um að muna. Aðrar minningar
gróf hann í glatkistuna. Stundum
festi hann sig í eigin fjötri eins og
t.d. þegar hann tók að neita sér um
að fara út úr húsi en það gerði
hann í nokkur ár og bar því við að
hann væri sjúkur. Hann hafði
gengið í gegnum ýmsa hrakninga
heilsufarslega og m.a. fengið
kransæðastíflu, sem reyndist vera
hans banamein. Hann óttaðist stöð-
ugt versnandi heilsufar, hreyfði sig
lítið sem ekkert og hrörnaði lík-
amlega fyrr en ella þegar hann ein-
angraði sig innan veggja. Önnur
hönd hans var máttlítil og háði það
honum til daglegra verka.
Hann hleypti engu öðru að sér
en andagiftinni, sem honum kom
vel saman við.
En sem betur fer breyttist hann
nokkuð hin síðari ár og dreif sig
m.a. út undir bert loft nokkrum
sinnum. Hann fór í ökuferðir, svip-
aðist um í höfuðborginni og nálæg-
um byggðarlögum. Fór m.a. út á
Álftanes, að Bessastöðum, en þar
lék hann sér á bernskuárunum, í
fæðingarstað sinn Hafnarfjörð, að
Vífilsstöðum og á Kjalarnesið.
Hann litaðist um í Öskjuhlíðinni og
nágrenni og voru þetta eftirminni-
legar ferðir að mörgu leyti. Stefáni
þóttu litirnir skýrari en áður, borg-
in hefði þanist út og vegirnir
breyst. Það var ánægjulegt að sjá
hve hann naut þess að drekka í sig
náttúruna sem fyrir augu bar og
fann hjá sér þörf að yrkja en úr því
varð aldrei – því miður.
Vífilsstaðir voru örlagastaður í
lífi hans. Borgar bróðir hans dvald-
ist þar en hann dó úr berklum.
Stefán dvaldist þar einnig um skeið
og kynntist þá Unni Eiríksdóttur,
sambýliskonu sinni. Þau bjuggu í
Hlíðunum en fluttu svo þaðan að
Hátúni í Reykjavík, í hús Öryrkja-
bandalagsins. Unnur var ekki
hraust kona og andaðist aðeins 55
ára gömul. Eftir sat Stefán, öryrki
og einfari með listamannssál, stórt
hjarta, harða skel og sterka tján-
ingarþörf. Maður sem lét hugverk
sín hvísla hrópum til umheimsins,
máttugum stefjum sem hljóma
bæði sem lágvært fótatak og hávær
raust.
Nú þegar hann kveður okkur öll,
á sinn hljóða hátt, efast ég ekki um
að fuglar munu syngja honum sálm
eins fallega og hann hafði ort um
þá. Síðast var heimili hans á
Hrafnistu í Reykjavík. Þar sem
hann naut umönnunar hlýrra
handa. En mynd hans lifir: hlé-
drægur maður, veikur og sterkur í
senn og skemmtilega kíminn. Mað-
ur sem vakti grun og von, bros og
hlýju.
Stefán var snyrtimenni og gekk
vel um eigur sínar en seint verður
um hann sagt að hann hafi sankað
að sér veraldlegum gæðum. Hann
þurfti ekki á slíku að halda; honum
var meira í mun að vinna úr lífinu á
ljóðrænan hátt.
Ég samhryggist unnendum ljóð-
listar sem nú hafa misst ástsælt
skáld.
Stefáni vil ég þakka gefandi
samræður og ég tileinka honum
eftirfarandi ljóð úr síðustu ljóðabók
minni Vorflautu. Það var ort eftir
eina af ferðum okkar á bernsku-
slóðir hans, Álftanesið. Megi Stefán
Hörður njóta friðar í faðmi ætt-
menna sinna í Bessastaðagarði.
Sjálfur sagði hann eitt sinn við
mig: „Álftanesið á mig allan.“
Skógartjörn
Úr dröfnóttum eggjum
skríða tveir læsir
ungar
lesa úr fjöðrum
við vatnasöng
á Skógtjörn
stafa daggarstjörnur
friði
Ágústína Jónsdóttir.
Stefán Hörður kvað ungur um
óró hins myrka blóðs, „sem kemur
í formleysi / og heldur dyrum ham-
ingjunnar / í hálfa gátt“. Þau upp-
hafsorð að höfundarverki hans,
ljóðið Stef í Glugginn snýr í norð-
ur, voru á marga lund forsögn þess
sem fram kom svo ríkulega æ síðan
í ljóðum hans; hann ávarpar þetta
hreyfiafl ástar, lífs og listar, óró-
leikann, óvissuna, sem hann kveðst
að vísu hata – en „daginn sem ég
myrði þig / mun hjarta mitt
springa“, yrkir hann.
Við hinztu spor Stefáns þakka ég
nú af hrærðum huga alla hans
fylgd gegnum árin; hún hófst með
föðurlegum umvöndunum, um-
hyggju og skilningi í minn garð, og
eftir því sem tímar liðu markaðist
hún af skemmtan, góðvild, trausti
og trúnaði. Ég gæti ekki skráð
annál þeirra stunda; sagan yrði
hvorki sannari né betri við það.
Þeir sem nutu samvista við Stefán
muna hvílíkt dýrindi þær voru, fá-
gætur vitnisburður um einstakan
persónuleika, glæstur vottur um
listræna trúmennsku; og þeim
fylgdi ylríkur andblær, sem af og
til var rofinn af heilnæmum þjósti.
Hin síðustu ár myndaðist vík
milli Stefáns og vina hans flestra;
hann gerðist æ varari um sig, hvarf
af vettvangi og gaf ekki á sér færi
persónulega svo nokkru næmi. Sú
ákvörðun var yfirleitt virt og skilin
af þeim sem á annað borð gera sér
ljósan rétt hvers manns til að fara
sinna ferða, sé það öðrum að
meinalausu. Svo gat virzt sem hann
kysi að lifa sín efstu ár við algjöra
kyrrð og þau ein mannleg afskipti
sem brýnasta nauður rak til. Vart
var að undra þótt fólki þætti slíkir
hættir hans jaðra við meinlæti.
Enginn les að fullu í annars hug.
Við sem þekktum til Stefáns geng-
um þess ekki dulin, að fús jafnt
sem tregur hafði hann við ærið að
etja fyrir. Kvika heitra tilfinninga
bærðist hið innra, nákvæmlega þar
sem Jónas segir að beztu blómin
grói. Þessi hlédrægi maður bjó
sjaldnast við skilyrðislausa rósemd
– og bað ekki um hana heldur. Í
ljóðinu góða, Næturgrið, sem hann
orti á síðari árum, væntir hann
þess af „skógarhvíldinni“, hinni
jarðnesku kyrrð, að hún verði sér
„náðug um stund“ en veiti sér
áfram „hina friðlausu ró“: útþrána
– sem þó er heimþrá. Enn var hún
á ferðinni, óró hins myrka blóðs.
Eitt sinn þegar Stefán var
spurður um hinztu rök, varð hon-
um að orði: „Það er einhver óg-
urlegur kraftur sem fer af stað
þegar maður deyr.“ Nú, þegar
hann er horfinn sjónum, virðast
þessi orð einkennilega samkvæm
hinu sterka tilfinningalífi sem ríkir
í verki hans, blandað magnaðri dul.
Og línur úr ljóðum Stefáns, al-
skírar myndir í innilegum hljóðleik
sínum, spretta fram í hugann, ein
af annarri, og lyfta því hátt yfir all-
an jarðneskan efa, að þau muni
lengi lifa.
Þorsteinn frá Hamri.
Árið 1960 gerðist Ragnar bóka-
útgefandi í Smára leiður á því að
gefa út eitt af tímaritum sínum –
Heimilisritið. Um svipað leyti varð
skáld hinna ör-fáu, Stefán Hörður
Grímsson, fertugur og Ragnar gaf
honum í afmælisgjöf útgáfuréttinn
og blaðhausinn og þeirra tíma
prentklissjur og réð hann jafn-
framt til að safna efni í minninga-
bók um Stein Steinarr, sem var
nýdáinn. Stefán Hörður tók þetta
verkefni mjög alvarlega og safnaði
saman handritum yngri og eldri
skálda; ekki eingöngu viður-
kenndra listamanna, heldur leitaði
hann ekki síður til utangarðsskálda
og sérvitringa, sem nutu lítillar
vildar í bókmenntakreðsum, þá
sem nú. Er Stefán Hörður hafði
efnt saman í vænt handrit Steins-
bókar gekk hann á fund Ragnars
og afhenti honum handritið.
Skömmu síðar fékk hann orð frá
Ragnari; nú hafði útgefandinn
misst áhugann að gefa út bókina og
Stefán Hörður náði í handritið,
mestallt frumhandrit skálda þess
tíma.
Á þessum tíma var ég undirmað-
ur Jóns magisters Böðvarssonar,
sem var yfir-siðferðisvörður á næt-
urvöktum hjá nokkrum helstu hót-
elum í Reykjavík; aðrir kollegar
voru m.a. Jón frá Pálmholti, Ari
heitinn Jósefsson og Guðbergur
Bergsson.
Mörg af börnum næturinnar
lögðu leið sína í heimsókn á vakt-
irnar, þ. á m. ýmis skáld, einnig
Stefán Hörður, sem kom alloft,
enda var hann næturhrafn og stóð
á þessum árum oft dálítið fyrir ut-
an sjálfan sig, en var mjög leitandi
og vann m.a. að því að þýða heim-
spekinginn Sören Kierkegaard og
geymdi handritin í pappakassa á
háalofti undir vernd Einars Braga
skálds.
Stefán var einkar ósáttur við
endalyktir varðandi Steinsbók,
enda hafði hann miklar mætur á
Steini og m.a.s. búið hjá honum um
hríð í Fossvoginum.
Og eina nóttina kom Stefán
Hörður í næturkaffi á Hótel
Skjaldbreið og hafði meðferðis
handrit margnefndrar Steinsbókar
og einnig mjög dularfullt fræðirit,
sem hann nefndi „bragfræði atóm-
skáldskapar“. Skildi hann þessi
gögn hvorutveggja eftir í vörslu
undirritaðs.
Stefán Hörður var maður hinna
strjálu kynna. Það var aldrei hægt
að ganga að honum vísum, hvorki í
lífi né list. Þessvegna hittumst við
óreglulega en oftsinnis og með okk-
ur varð trúnaður og einlægni. Og
stundum fórum við í kirkjugarðinn
í heimsókn til náinna ættingja
hans.
Stefán Hörður virkaði fáskiptinn
og feiminn, allt að því inniluktur.
En fáir voru jafnskemmtilegir og
myndrænir í frásögn og hann. Kon-
ur löðuðust að þessum fátæka ein-
fara, sem tróð skáldstíginn aleinn.
Á miðjum aldrei kynntist hann
skáldinu Unni Eiríksdóttur og átti
með henni allnokkur falleg og erfið
ár.
Síðustu árin lét hann hinn ytri
heim eiga sig og dró sig til baka frá
samskiptum við fólk. Það var hon-
um jafneðlilegt og annað í lífi hans.
Fræðingarnir munu á komandi
árum velta sér óspart uppúr djúp-
um skáldheimi Stefáns Harðar.
Hann mun fylgjast með þeim úr
fjarska, sposkur á svip með bros í
augum.
Og nú er einfarinn hógværi horf-
inn inní rjóðrið.
Bragi Kristjónsson.
Liðin eru 55 ár síðan ég mætti
þeim Ása í Bæ og Stefáni Herði á
götu í Vestmannaeyjum og við
Stefán vorum kynntir. Ég vissi
hver maðurinn var, hafði lesið
fyrstu ljóðabók hans Glugginn snýr
í norður og skrifað um hana rit-
dóm. Mér kom hann svo fyrir sjón-
ir sem hann væri feiminn; að
minnsta kosti lét hann Ása um að
halda uppi samræðum og hélt sig
til hlés. Í ritdóminum segir:
„Fyrstu verk ýmissa bestu núlif-
andi ljóðskálda vorra hafa á engan
hátt staðið þessum ljóðum framar,
svo að hér getur farið efnilegt
skáld þess vegna.“
Síðan liðu sex ár áður en fundum
okkar Stefáns Harðar bar saman
næst.
Snemma vors 1953 bar mig að
landi í Reykjavík eftir nokkurra
ára menntastúss í útlöndum úttroð-
inn af háleitum hugmyndum um út-
gáfu tímarits sem gæti blásið burt
kæfandi dauðaloftinu yfir íslensku
listalífi. Ég mætti alls staðar úr-
tölum nema hjá feimna skáldinu úr
Eyjum sem var nú gengið í land
eftir nokkurra ára slark á sjótrjám,
hafði komið sér snoturlega fyrir í
skáldakompu á norðurlofti Blöndu
á horni Bergstaðastrætis og Spít-
alastígs og hafði um sig dálitla hirð
sem vel gat veitt sér þann munað
að vaka vorbjartar nætur, því
hennar biðu engin leiðinda skyldu-
störf að morgni. Ég kom þarna
nokkrum sinnum í heimsókn og
naut góðra veiga. Stefán Hörður
var gífurlega bjartsýnn þetta vor
og ég er ekki frá því að nafnið Birt-
ingur hafi komið mér í hug vegna
okkar nýju kynna.
Um sumarið var ég í síld fyrir
norðan, en þegar ég kom í bæinn
um haustið og ætlaði að athuga
hvort nokkuð væri afgangs í
Blöndukútnum var heldur dauflegt
um að litast á loftinu og skáldið á
bak og burt. Ég hafði samt fljót-
lega uppi á Stefáni og þá sagði
hann mér að nágrannar hefðu verið
að röfla um óþarflega mikinn gný
frá hornhúsinu og húseigendur
brugðist svo við að þeir sópuðu út í
bræði, fyrst húsráðanda og gestum
hans; síðan öllu innanstokks og létu
aka því á haugana. Hann taldi hús-
gögnin ekki hafa verið óbætanleg
en sá dálítið eftir bókum og mynd-
um sem hreinsunarmenn höfðu
ekki vilja eða vit á að greina frá
öðru dóti. En Stefán hafði fljótlega
fundið sér annað slot ekki síðra.
Það stóð við Bókhlöðustíg þar sem
nú er bílastæði beint niður af sýn-
ingarsalnum Stöðlakoti, svartmálað
hús sem fávísir kölluðu svarta
skúrinn. En þeir höfðu aldrei hlust-
að á Stefán í stuði lýsa því hvílíka
skáldahöll mætti gera úr þessu
húsi ef rétt væri að málum staðið,
og það sýndi hann manni svart á
hvítu, því innrétting var aldrei hin
sama í tvö skipti sem mann bar þar
að garði, og efalaust hefði hann
reist ljóðlistinni þarna veglegan
veraldarumbúnað, ef höllin hefði
STEFÁN HÖRÐUR
GRÍMSSON