Morgunblaðið - 29.09.2002, Blaðsíða 33

MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 29. SEPTEMBER 2002 33
ekki brunnið til kaldra kola einn
góðan veðurdag. Blessuð sé hennar
minning.
Hinn 29. október 1953 skrifaði
ég heilsíðugrein í Þjóðviljann um
skáldið Stefán Hörð Grímsson. Þá
hafði hann fyrir tveimur árum gef-
ið út aðra ljóðabók sína Svartálfa-
dans, og nú kvað ég sterkar að orði
en áður: „Stefán Hörður hefur vax-
ið verulega við Svartálfadansinn og
er orðinn skáld sem ríkar kröfur
verða gerðar til í framtíðinni.“ Þeg-
ar ég leit yfir þessa grein á dög-
unum hjó ég eftir stuttum kafla
sem kallast mætti eins konar mani-
festo: „Viðhorf ungskáldanna virð-
ist mér mega orða á þessa leið: Það
hæfir ekki að hella nýju víni á
gamla belgi. Skáldskapinn má ekki
reyra í fjötra úreltra hátta, heldur
eiga skáldin að skapa hverju ljóði
form við hæfi. Ljóðform verða þá
jafnmörg ljóðunum – form nýs
ljóðs hefur aldrei áður verið til og
verður aldrei endurtekið. Formið
er ekki sjálfstæð höfuðskepna að-
greinanleg frá öðrum þáttum ljóðs,
heldur eru inntak og form ódeil-
anleg heild: ljóð.“ Þessi meinlausa
grein dró heldur en ekki dilk á eft-
ir sér. Það var eins og ég hefði ver-
ið að boða djöflatrú meðal ofstopa-
fyllstu kristinna manna: andmælum
rigndi yfir ritstjórn Þjóðviljans í
margar vikur, og einnig í öðrum
blöðum risu menn upp til varnar ís-
lenskri ljóðlist.
Ég man ekki með nákvæmni að
rekja feril skáldsins um borgina
fyrst eftir húsbrunann, en minnir
þó að ekki hafi það alltaf ráðið sín-
um næturstað, þar til svo atvikaðist
að við urðum sambýlingar að
Hjarðarhaga 38: hann hafði til um-
ráða risherbergi sem fylgdi íbúð
okkar á fyrstu hæð, og þegar við
fluttum þaðan í Unuhús var orðin
svo náin vinátta með okkur og fólk-
inu hinum megin á sömu hæð í
stigaganginum, að það lét Stefáni
með ánægju eftir risherbergi sem
fylgdi íbúð þess. Þarna bjó hann
því við þolanlegt öryggi í sex ár. Á
þeim tíma hittumst við daglega og
því hæg heimatökin að fá hann í
viðtal fyrir Birting. Það birtist
fremst í 1.–2. hefti 1959 og náði yf-
ir 9 síður. Ég tel að þar hafi fyrst
verið staðfest hin sterka staða
Stefáns Harðar á skáldaþingi. Við-
talið var þó töluvert lengra í upp-
runalegri gerð, og ég sá talsvert
eftir að þurfa að stytta það, því að í
köflunum sem niður voru felldir
eru bæði mikilsverðar upplýsingar
um bernsku- og æskuár hans sem
hvergi eru til annars staðar og líka
dæmi um hvílíkur frásagnarsnill-
ingur hann var þegar hann komst á
flug og samdi jafnhratt og hann
talaði. Reyndar skrifaði hann í upp-
hafi ritferils síns smásögur sem
sýna að hann hefði ekki síður getað
orðið liðtækur í þeirri grein en
ljóðlistinni, en lét allan prósaskáld-
skap fyrir róða þegar frá leið. Ég
freistast til að taka hér upp stuttan
kafla af því sem komst ekki á
prent: „Faðir minn var hagur
nokkuð og fékkst við smíðar eftir
að hann hætti sjómennsku. Hann
dó þegar ég var fjögurra ára,
Borgar bróðir minn tveggja.
Þá fór móðir mín með okkur út í
Vestmannaeyjar og var þar um
veturinn, vann fyrir sér við sauma.
Vorið eftir réðst hún kaupakona að
Ystabæli undir Eyjafjöllum og
hafði Borgar með sér en mér var
komið fyrir í Selkoti í sömu sveit
hjá Önnu Tómasdóttur. Um haustið
fór móðir mín með okkur til Eyja
aftur, bjó í leiguhúsnæði uppi á
lofti. Hún var þá orðin veik, hefur
vafalaust orðið það þegar faðir
minn dó. Vorið þar á eftir fór hún
enn að Ystabæli með mig en Borg-
ar varð eftir hjá ömmu okkar;
gamla konan neitaði að sleppa hon-
um. Hann ólst svo upp hjá henni og
átti gott í uppvextinum. Ég undi
mér ekki í Ystabæli, vildi ólmur
komast til Önnu í Selkoti og strauk
hvað eftir annað yfir mýrar og
ófærur. Ég komst aldrei lengra en
að á sem skilur bæina, en það
nægði til að heimafólk í Ystabæli
varð að hefja leit að mér. Þannig
komst í hámæli að ég sækti fast að
Selkoti og með þráanum fékk ég
mitt fram. Um haustið réð hún sig
að Bessastöðum á Álftanesi til Jóns
Þorbergssonar.
Þegar hún var komin í vistina
vildi hún endilega fá mig til sín. Þá
var brotist í að koma mér í hálf-
gerðri ófærð undir vetur vestur yf-
ir alla sanda, síðan í áföngum suður
að Bessastöðum. Á daginn bar ekki
á sjúkleika móður minnar en ég
fann strax að hann hafði ágerst:
börn eru næm á allt sem móður
þeirra viðkemur. Þeim fer svo
margt á milli á kvöldin og næturn-
ar þegar engir aðrir eru nærri. Á
Bessastöðum var gömul athugul
kona sem hafði grun um hvernig
komið væri heilsu hennar en gat
ekki sannað það lengi vel af því að
ég þagði sem fastast hvernig sem á
mig var gengið. Þó fór svo um síðir
að engu varð lengur leynt og
skömmu síðar skildi leiðir okkar
móður minnar endanlega: hún var
flutt á sjúkrahús og átti ekki aft-
urkvæmt. Eftir að hún fór leið mér
á ýmsan hátt miklu betur: ég var
ekki nema sex ára, engum datt í
hug að ýta mér til vinnu, ég fékk
að lifa og leika mér eins og önnur
börn.
Um vorið fór ég aftur að Selkoti
og var þar til 16 ára aldurs. Þar
átti ég náðuga daga, einkum næstu
fimm árin meðan Anna réð þar búi,
því hún hlífði mér við allri vinnu –
gekk jafnvel svo langt að ég mátti
ekki brjóta spírur af kartöflum eins
og snúningarnir voru látnir gera.
„Eruð þið að láta d r e n g i n n
brjóta af kartöflum!“ sagði hún og
dustaði af mér moldina.
Þegar ég var 11 ára brá Anna
búi og fluttist til Tómasar sonar
síns í Eyjum en ég varð eftir hjá
einyrkja sem settist að í Selkoti.
Þetta er ævisagan, því eins og þú
veist á maður enga ævisögu eftir
að bernskunni sleppir.“
Sextán ára réðst Stefán til sjó-
róðra í Vestmannaeyjum en pukr-
aðist með óljósar hugmyndir um
skólagöngu, segir hann: „Þegar ég
sótti um skólavist á Laugarvatni
fór ég með það eins og mannsmorð.
Ég fór í Íþróttaskólann haustið
1938 og var þar um veturinn. Eftir
það kenndi ég sund tvö sumur víðs-
vegar um Suðurlandsundirlendið,
var í yngri deild héraðsskólans
næsta vetur … Þar með var skóla-
göngunni lokið.“
Haustið 1940 fór Stefán til
Reykjavíkur, stundaði þar ýmsa
daglaunavinnu fyrst í stað en
keypti svo veitingastofu sem
Drangey hét: „Fimm borð, sælgæt-
isdiskur og eldhús. Ég borgaði
2400 krónur fyrir innanstokksmuni
og vörulager, greiddi það með víxl-
um … Ég rak fyrirtækið af rausn-
arskap, hafði fjórar stúlkur á mín-
um snærum og vann framan af
sjálfur við útréttingar; stóð líka við
diskinn. En það borgaði sig illa, því
ég seldi ekki neitt. Bretarnir vildu
hafa stelpur við afgreiðslu. Þá réð
ég mig afgreiðslumann á Bifreiða-
stöð Steindórs en tapaði meiru en
kaupinu nam vegna þess að stelp-
urnar stálu svo gegndarlaust,
trössuðu að gera innkaup og allt
fór í handaskolum. Eftir 7 mánuði
seldi ég búluna fyrir átta þúsund,
hafði þá greitt kaupverðið og átti
dálitla peninga afgangs. Sá sem
keypti sagðist hafa grætt drjúgan
skilding en skaðast samt: Kanar
nældu nefnilega í dætur hans og
teygðu þær með sér vestur um haf.
Um sumarið fór ég á síld.“
Á sjötta áratugnum lifði Stefán
stormasömu og hættulegu lífi sem
hefði getað riðið veikgerðari og
veiklundaðri manni að fullu. Árið
1960 var hann hætt kominn. En þá
ákvað hann að vina ráði að leita sér
hjálpar og var lagður inn á sjúkra-
hús. Það sýnir hve viljasterkur
hann var, að eftir mánaðarvist út-
skrifaðist hann og snerti ekki við-
sjálustu efni lengi eftir það og sum
aldrei.
Dag nokkurn árið 1962 hringdi
íbúi á Hjarðarhaga 38 til mín og
sagði að Stefán Hörður væri stadd-
ur hjá sér mikið þjáður og bæði
mig koma sem skjótast. Ég brá
þegar við, hringdi í leigubíl og var
kominn á staðinn eftir fáar mín-
útur. Mér brá óskaplega, því ég
fékk ekki betur séð en maðurinn
væri í dauðans greipum. Hringt
var í snatri í Ófeig Ófeigsson lækni
sem kom að vörmu spori með
sjúkrabíl, lét bera sjúklinginn nið-
ur, skutlaði okkur báðum inn í bíl-
inn og síðan var ekið með sírenur
vælandi upp á Landspítala. Stefán
hafði fengið kransæðastíflu. Vegna
þess hve allt gekk greiðlega varð
lífi hans bjargað.
Þegar hann var tekinn vel að
hressast var hann vistaður á Vífils-
stöðum til frekari heilsubótar. Þar
dvaldist þá einnig Unnur Eiríks-
dóttir skáld, ein 15 Réttarholts-
systra, gáfuð kona og glæsileg.
Með þeim Stefáni tókust heitar ást-
ir, og eftir að vistinni á Vífils-
stöðum lauk bjuggu þau saman
meðan Unnur lifði. Ég held að
þessi ár hafi verið hamingjuríkust
á ævi Stefáns Harðar.
Meðan ég lifi verður mér í minni
ferð sem við hjón fórum austur að
Kirkjubæjarklaustri og buðum
Stefáni með. Við vorum á lasburða
Fiat sem við höfðum nýlega keypt
til að geta skoðað okkur almenni-
lega um á Suðurlandi.
Þetta var um verslunarmanna-
helgi og við lögðum af stað síðla
föstudags, fórum hægt yfir og urð-
um svo sein fyrir að finna okkur
hentugan tjaldstað að komið var
svartamyrkur sem gerði leitina enn
örðugri. Allt í einu gellur Stefán
við: „Stansa! Hér er afleggjari og
einhver grasbali sýnist mér.“ Ég
snarbremsaði og mikið rétt: þarna
mátti vel tjalda á grasivöxnum hól
og gott ef þar voru ekki gamlar
húsatættur líka. Lækur niðaði í
nánd. Öll vorum við þreytt og sofn-
uðum fljótt eftir að hafa fengið
okkur snarl. Í eldingu hrekk ég
upp við það að Stefán stendur utan
við tjaldið og mælir stundarhátt
eins og við sjálfan sig: „Djöfullinn
sjálfur, hún hefur ætlað að drepa
mig!“ Mér varð ekki um sel, skreið
út til hans og spurði hvað væri á
seyði. Við höfðum þá tjaldað á
fornum bæjarrústum skammt aust-
an við prestssetrið Holt undir
Eyjafjöllum. Það væri ekki í frá-
sögur færandi nema vegna þess að
þarna höfðu orðið válegir atburðir
sem Stefán hafði notað sem efni í
smásögu. Ein af kvenpersónum
sögunnar hafði ráðið sér bana með
skelfilegum hætti, og Stefán var
sannfærður um að hún hefði með
vilja tælt okkur á þennan stað í
náttmyrkrinu í því augnamiði að
gjalda honum rauðan belg fyrir
gráan.
Þegar við vorum ferðbúin morg-
uninn eftir spurði ég Stefán hvort
við ættum að koma við í Selkoti.
Hann hugsaði sig lengi um, var
greinilega á báðum áttum, virtist
fremur andvígur eða kvíðinn, en
svaraði að lokum ákveðinn: Við
skulum gera það! Þegar við ókum í
hlað kom Gissur bóndi Gissurarson
út og heilsaði okkur, rétt á eftir
birtist húsfreyjan Gróa Sveinsdótt-
ir í dyrunum, sló saman lófum
undrandi og hrópaði: „Nei, ert þú
kominn, Stebbi minn!“ og flaug upp
um hálsinn á honum. Stefán fór
hálfpartinn hjá sér.
Okkur var boðið inn, bornar
fram veitingar að sveitasið og við
áttum þarna ljúfa morgunstund
með hjónunum. Stefán hafði ekki
mörg orð um, en auðfundið var að
hann gladdist yfir endurfundunum.
Árin liðu hvert af öðru án þess
að nokkuð benti til að þau fyrirheit
sem Svartálfadans hafði gefið ætl-
uðu að rætast. Tími skáldsins fór í
annað en yrkingar og aðdáendur
þess voru að verða úrkula vonar.
En margur má sín lengi bíða. Eftir
19 ára þögn gefur Helgafell árið
1970 út örlítið ljóðakver eftir Stef-
án Hörð: Hliðin á sléttunni. Í því
voru aðeins 16 ljóð en hvert einasta
gulls ígildi. Boðskapur þeirra í
hnotskurn: „Lofið varir ljóðið og
ástina/ fram á ystu nöf“. Enn meira
var þó um vert að hér hafði stífla
brostið og nú rak hver bókin aðra:
Farvegir (1981), Tengsl (1987) var
lögð fram af Íslands hálfu til bók-
menntaverðlauna Norðurlandaráðs
og Yfir heiðan morgun (1989) hlaut
fyrstu Íslensku bókmenntaverð-
launin ein bóka 1990. Skáldið sem
flestir litu hornauga framan af
hafði sannað sig svo rækilega að nú
féllu allir því fúslega til fóta. Árið
1995 sýndi alþingi sjálfu sér þann
sóma að veita honum heiðurslaun
listamanna. Svo vel þóttist ég
þekkja merkjamál Stefáns Harðar
að úr því mætti lesa að hér teldi
hann þeim árangri náð sem rétt-
lætti að hann hyrfi heiminum, hve
lengi sem hann dæmdist til að hír-
ast þar enn í holdinu við ærna
kröm. Við hittumst aldrei árin hans
á Hrafnistu. Ég vissi að hann átti
sér góðan anda sem hann treysti
og trúandi var fyrir honum; það
var allt sem þurfti eins og komið
var.
Stefán Hörður var ekki aðeins
stórgott skáld. Hann var fyrir
margra annarra hluta sakir óvenju-
lega mætur maður. Það er hvergi
boðað í Evangelium að menn eigi
að gefa náunganum eina frakkann
sinn. En það gerði Stefán Hörður.
Hann klæddi sig úr eina frakka
sínum úr ágætu gabardínefni, færði
mig í hann þar sem ég stóð að vor-
lagi ferðbúinn til útlanda og tjóaði
ekki fyrir mig að múðra, því hann
sagði það mætti ekki gera þjóðinni
þá smán að ég kæmi frakkalaus til
annarra landa, sjálfur gæti hann
hæglega orðið sér úti um annan
eða skotist frakkalaus milli húsa
hér í Reykjavík! Reyndar hafði ég
engar áhyggjur af að þjóðarsómi
liði fyrir frakkaleysi mitt hvað þá
að ég færist úr kulda í vorveðrum
Evrópu, en vildi ekki vanvirða hans
góða hug. Þvílíku vinarbragði
gleymir maður ekki. Hann var ein-
fari og einyrki eins og skáld eru
jafnan, einstæðingur var hann í
viðtekinni merkingu en átti sér
fleiri velunnara og aðdáendur í
fjarska en margur annar, ekki síst
meðal kvenna. Hann var í aðra
röndina guðdómlegur sérvitringur.
En um leið og ég segi það tek ég
mér í munn orð vinar míns Harðar
Ágústssonar: Allir mætustu menn
sem ég hef þekkt hafa verið sér-
vitringar. Hann gat sannarlega
verið erfiður, og hvað um það?
Hver segir að menn eigi að vera
auðveldir? Við vorum vinir í hálfa
öld. Ég get þó ekki sagt eins og
einatt má lesa í eftirmælum að þar
hafi aldrei borið skugga á. Það
gerðist einmitt töluvert oft, og eitt
sinn reiddist ég honum svo heift-
arlega að mér þótti ekki líklegt að
við töluðumst við framar. En þá
kom kvenþjóðin á heimilinu til
skjalanna, þessi þjóð sem er þeirri
gáfu gædd að geta hugsað með
hjartanu þær hugsanir sem heilinn
ræður ekki við. Við sættumst heil-
um sáttum fyrir orð konu minnar,
og okkur leið öllum betur á eftir.
Því get ég að leiðarlokum sagt í
einlægni: Ég sakna vinar í stað.
Einar Bragi.
„Það er nú einusinni svo, að það
er miklu erfiðara að vera skáld og
yrkja um heiminn en vera maður
og lifa í heiminum“ segir Ólafur
Kárason í Heimsljósi. Og erfiðast
af öllu er að sameina þetta tvennt,
því „fegurðin og mannlífið eru tveir
elskendur sem fá ekki að mætast“
einsog segir í sömu bók. Oft virðist
manni einmitt að þau ljóðskáld sem
ort hafa um heiminn af hvað næm-
astri skynjun standi sjálf aðeins ut-
an við hann, eigi ekki fyllilega sam-
leið með mannlífinu. Þess vegna
getum við venjulegir lesendur átt í
erfiðleikum með að koma heim og
saman þeim skáldskap sem við
unnum og manninum sem orti hann
– hvort tveggja smýgur undan
mælikvörðum þessa heims.
Stefán Hörður Grímsson var við
fyrstu kynni manna ólíklegastur til
að hafa sett saman djarfar mynd-
líkingar Svartálfadansins eða ort
snörp háðskvæði einsog bregður
fyrir í síðustu bókum hans; hógvær
maður, ekki orðmargur og því fá-
orðari sem fleiri höfðu sig í frammi.
Hann bar með sér að hafa átt erfið
ár, óreglusöm ár og stundum búið
við mikla einsemd og kannski þá
einsemd sem er snúnust allra, ein-
semd hugans. Samtímis voru töfrar
skáldskapar hans með fullkomnum
ólíkindum, hann gat miðlað svo
frumlegri sýn að breytti varanlega
viðhorfi lesandans. Stundum orti
hann einsog sagt er að Bobby
Fischer hafi teflt: Framan af gat
verið erfitt að átta sig á hvað hann
var að fara, eftir á hefði engin önn-
ur leið komið til greina. Það er feg-
urð snilldarinnar. Við skulum ekki
láta þreytu á síbyljunni um heims-
frægð villa okkur sýn: Stefán
Hörður Grímsson var eitt af hinum
stóru ljóðskáldum Evrópu á 20. öld,
og átti sér ratvísa lesendur víða, í
krafti góðra þýðinga.
Kynni mín af Stefáni Herði voru
ekki náin, en dugðu þó til þess að
sjá meiri samhljóm með manni og
skáldi en blasti við í fyrstu. Hann
var sannarlega ekki erfiður við-
skiptis fyrir okkur hjá Máli og
menningu, en útgáfur hans urðu að
vera lausar við allt prjál og hvers
konar bókarkáputildur. Með síð-
asta handriti hans fylgdi svohljóð-
andi miði: „Bókstafurinn z er eina
skilyrðið sem ég set til þess að ég
leyfi prentun á bókartexta, sem ég
er skrifaður fyrir.“ En hann hafði
sínar skýru meiningar, ef eftir var
leitað. Skáldskapur hans var aldrei
gerður til að þóknast neinum, og
hann reyndi heldur ekki að vera
klassískur – alveg fram í síðustu
bók leyfði hann sér hið óvænta;
hann var „kankvís, já örlítið ert-
inn“ einsog segir þar. Rétt einsog
þegar hann sagði eitt sinn við ung-
skáld og aðdáanda að þeim væri
merkilegur hlutur sameiginlegur,
og sá yngri beið rjóður af gleði
framhaldsins: „við höfum báðir ver-
ið sundkennarar“, bætti Stefán
Hörður við.
Aldrei troðin slóð, aldrei alveg
allra, þannig komu bæði skáld og
maður fyrir sjónir. Og kannski lýsa
engar línur honum betur en þessar
úr Yfir heiðan morgun:
hyldjúp
einvera að baki
hæverskum ljóma
Við kveðjum Stefán Hörð Gríms-
son með söknuði, og ég vona að
fegurðin og hann haldist nú í hend-
ur, yfir heiðan morgun.
Halldór Guðmundsson.
Hjartkæra Eðalskáld!
Þú ert alltaf svo stór að þú getur
leyft þér að vera hljóðlátur. Þess
vegna ætla ég að kveðja þig ofur
hljóðlega, og segja þér um leið að
ég heilsa þér daglega. Því þú ert sí-
nýr.
Hvíldu rótt.
Hjalti Rögnvaldsson.
Galdur ljóðlistar er að tjá hið
ósegjanlega. Svo meitluð er merk-
ing ljóða Stefáns Harðar, samofin
ofurvaldi hans á máli og stíl, að
ætla mætti að ekki yrðu þau svipur
hjá sjón á erlendum málum. Það
gagnstæða er þó raunin. Hinn
skáldlegi veruleiki, merking ljóðs-
ins og áhrif skila sér einmitt prýði-
lega í þýðingum. Ljóð hans hafa
vakið verðskuldaða aðdáun og at-
hygli útlendra ljóðvina og bók-
menntafólks og hlotið frábærar við-
tökur. Menn sjá að hér yrkir sá
sem valdið hefur, hógvær, lágvær,
blíður en beinskeyttur. Ekkert má
betur fara. Ljóð hans hafa birst á
fjölmörgum tungum, í vönduðum
útgáfum, í tímaritum, í sýnisbókum
með úrvali ljóðbókmennta heims-
ins. Því ljóð hans eru einfaldlega
heimsbókmenntir.
Þrátt fyrir kröpp kjör alla tíð
var Stefán víðlesinn og hámennt-
aður maður, einkum á sviði tungu-
mála, bókmennta, sögu og heim-
speki. Hann var prúðmenni og
snyrtimenni, lítillátur svo af bar og
hlédrægur. Það voru forréttindi
sem ekki verða fullþökkuð að kynn-
ast Stefáni Herði og hlýða á hann
skýra ýmis sjónarmið sín. Það bíð-
ur nú bókmenntafræðinga og ann-
arra að fjalla ýtarlega um verk
hans og stöðu í menningunni, en
þar reisti hann sér varanlegan
minnisvarða með list sinni.
Magnús Skúlason.
 Fleiri minningargreinar um Stef-
án Hörð Grímsson bíða birtingar
og munu birtast í blaðinu næstu
daga.