Morgunblaðið - 10.01.2004, Blaðsíða 44

UMRÆÐAN
44 LAUGARDAGUR 10. JANÚAR 2004 MORGUNBLAÐIÐ
T
ilfinningarök hafa
verið mikið í um-
ræðunni undanfarið í
hinum ýmsu mál-
efnum. Ber þar hæst
umræðuna um Kárahnjúkavirkj-
un þar sem náttúruunnendur
voru sagðir stjórnast um of af
tilfinningum og því ekki mark á
þeim takandi.
Þetta er ekki í fyrsta skipti
sem slík orðræða ræður ríkjum í
mikilvægum málefnum hér á
landi. Þegar konur gerðu þá
kröfu að komast á þing var því
t.d. haldið fram að þær gætu
aldrei orðið þingmenn einfald-
lega vegna þess að þær væru of
miklar tilfinningaverur til að
geta tekið rökréttar ákvarðanir.
En hvers vegna eru tilfinn-
ingar svona lítils metnar í okkar
hugum?
Eitt sinn
vann ég sem
fótboltaþjálf-
ari og kenn-
ari í nokkrar
vikur í fjar-
lægu landi
þar sem hugsanagangur og siðir
eru ólíkir því sem við erum vön.
Stundvísi og skipulag var ekki
þýðingarmiklir þættir þar í landi
og ekki óalgengt að kennslu-
tímar eða fótboltaæfingar féllu
niður með skömmum fyrirvara.
Þegar boðið var út að borða
var sjaldnast vitað klukkan hvað
ætti að leggja af stað en þegar
ég spurðist fyrir fékk ég engu
að síður ótal svör. Fólk virtist
frekar vilja giska en svara engu.
Þetta olli skipulagsóða Íslend-
ingnum að sjálfsögðu talsverðu
hugarangri. En þrátt fyrir ýmis
samskiptavandamál, hvort sem
það var vegna mismunandi
þankagangs eða tungumálaörð-
ugleika, var eitt sem ég átti
sameiginlegt með öllu fólkinu
þarna. Það voru nefnilega til-
finningar.
Tilfinningar eins og t.d. ótti,
gleði, skömm, von, kærleikur og
hamingja. Ég skildi þrá gest-
gjafa minna eftir öryggi, virð-
ingu, ást og umhyggju. Ég fann
þegar fólk var pirrað eða leið
illa og ég sá þegar brosið náði til
augnanna. Þegar ég skildi til-
finningarnar sem bjuggu að baki
átti ég mun auðveldara með að
skilja viðbrögð þessara vina
minna. Tilfinningar eru nefni-
lega sammannlegar. Við höfum
öll tilfinningar þó að við hlustum
mismikið á þær. Því hlýtur að
teljast óeðlilegt að útiloka þær
úr allri umræðu um mikilvægar
ákvarðanir.
Á sumum sviðum höfum við
viðurkennt gildi tilfinninga fram
yfir hagsmuni. Til dæmis þykir
eðlilegt að til skilnaðar komi hjá
hjónum fremur en að þau lifi í
óhamingjusömu hjónabandi ævi-
langt. Þrátt fyrir að það henti
vinum og vandamönnum mun
betur að hjón séu gift þá áfellist
þau enginn fyrir að skilja ef þau
treysta sér ekki til að lifa í
hjónabandi. Já, og jafnvel þótt
fjárhag hjónanna væri mun bet-
ur borgið ef þau héldu fast í
ráðahaginn.
En tilfinningar eru engu að
síður útilokaðar sem rök í
stórum málum sem varða þjóð-
arheill. Þá þykir fínna að vitna í
hagfræðilegar tölur og vísinda-
legar rannsóknir. Þegar virkj-
unarmál eru rædd skiptir áætl-
aður hagvöxtur öllu máli. Fólk
sem ekki vill fórna náttúrunni
fyrir nokkrar krónur og tak-
marka möguleika komandi kyn-
slóða til annars konar uppbygg-
ingar er sagt stjórnast af
tilfinningum en það þykir víst
ekki sérlega göfugt.
Ég hef oft verið spurð að því
hvers vegna ég sé femínisti og
er svar mitt ævinlega það að ég
hafi rekið mig á svo marga
veggi sem ekki væru til staðar
nema vegna kyns míns. Stund-
um er ég spurð hvort einhverjar
rannsóknir séu fáanlegar þar
sem fram kemur að konur reki
sig á veggi þannig að hægt sé að
ganga úr skugga um að þetta sé
ekki bara bull í mér. Sumir
ganga svo langt að segja mér að
þetta sé fullmikið bull í mér en
þeir hinir sömu eru þá vanalega
hvítir, gagnkynhneigðir, vel
stæðir karlmenn, m.ö.o. menn
sem einna minnstar líkur eru á
að reki sig á áðurnefnda veggi.
En sama hvað hver segir eru
þessir veggir til staðar og ég
veit það því að ég hef rekið mig
á þá og það hefur stundum verið
helst til óþægilegt.
Að sjálfsögðu er miklu auð-
veldara að afskrifa allt sem ekki
hentar okkar ljósbleika veru-
leika með því að segja fólk vera
að bulla. En þótt ég halli mér
aftur í mjúka hægindastólnum
breytir það því ekki að veruleik-
inn bankar upp á fyrr eða síðar.
Það er í raun mikil óvirðing
gagnvart tilfinningum okkar að
afskrifa þær algjörlega. Rök-
hugsun er góðra gjalda verð en
það getur varla talist gott að
byggja ákvarðanir eingöngu á
henni.
Tökum hjón sem dæmi. Ef
hagvöxtur og rökhyggja stjórn-
uðu öllu væri lífið kannski frek-
ar grámyglulegt. Hjónin vökn-
uðu á hverjum morgni á sama
tíma enda er það vísindalega
sannað að það er best að sofa í
átta tíma og besta hvíldin næst
milli 24 og 8 á morgnana. Mat-
málstímar væru skipulagðir viku
fram í tímann og innkaup um
leið til þess að ná sem mestri
hagkvæmni. Fæðan væri alltaf í
fullu samræmi við markmið
Manneldisráðs og unnið væri
myrkranna á milli til þess að
auka hagvöxt. Sérstakir heim-
sóknartímar væru fyrir vini,
með tímamörkum að sjálfsögðu,
enda er það ekki gott fyrir hag-
vöxt að eyða of miklum tíma í
vitleysu. Kynlíf væri stundað
reglulega þar sem rannsóknir
sýna að það skili sér í auknum
vinnuafköstum. Svona gæti ég
haldið lengi áfram. Það gefur
auga leið að þetta hagkvæma líf
byði ekki upp á mikla tilbreyt-
ingu eða skemmtilegar skyndi-
ákvarðanir.
Tilfinningar lita lífið nefnilega
á svo skemmtilegan hátt. Til-
finningar eru þverpólitískar og
eiga heima í öllum stéttum og
öllum menningarheimum. Það er
því fjarstæða að halda því fram
að það sé göfugt að leggja til-
finningarnar til hliðar þegar
ákvarðanir eru teknar enda er
það oftar en ekki hjartað sem
finnur hvað er rétt og hvað er
rangt.
Af tilfinn-
ingarökum
Það er í raun mikil óvirðing
gagnvart tilfinningum okkar að afskrifa
þær algjörlega.
VIÐHORF
Eftir Höllu
Gunnarsdóttur
hallag@mbl.is
Á ÞESSU ári eru liðin 120 ár frá
því alþjóðleg hreyfing IOGT skaut
rótum hér á landi.
Þetta gerðist þegar
góðtemplarastúkan
Ísafold nr. 1 á Ak-
ureyri var stofnuð 10.
janúar 1884 Þetta er
því afmælisdagur
IOGT hér á landi.
Margs að minnast
Það er ekki ætlunin
með þessu stutta
spjalli að fjalla að
neinu marki um störf
og stöðu hreyfing-
arinnar á þessum
tímamótum.
En ekki verður þó hjá því komist
að benda á hversu samtökin voru oft
öflug fyrr á árum í viðleitni þeirra
til að knýja fram breytingar í áfeng-
ismálum og á öðrum sviðum til
hagsbóta betra mannlífi í landinu.
Þar stendur hæst áfengisbannið
sem stóð frá 1909 til 1934. Þá voru
húsbyggingar stúkna um land allt
stórvirki og áhrif templara í sam-
bandi við stofnun annarra fé-
lagssamtaka, eins og verkalýðs-
félaga, leikstarfsemi
o.fl. sem er kapítuli út
af fyrir sig.
Auðvitað er stundum
gagnlegt að horfa til
baka og skoða og hug-
leiða þau skin og skúr-
ir í starfi IOGT sem
gengið hafa yfir frá
einum tíma til annars.
En fyrst og fremst ber
að horfa til framtíðar
um leið og forverum
okkar er þakkað fyrir
allt það sem þeir unnu
af áhuga og fórnfýsi í
þágu bindindismálsins.
Þá er vert að minnast þess að á
næsta ári, 2005, verður st. Einingin
í Reykjavík 120 ára. Hún var stofn-
uð 17. nóvember 1885 og starfar enn
! undir sömu formerkjum og alla tíð.
Allir vita hvað mannsævin er löng.
Hér er því um háan aldur að ræða
miðað við hana enda er IOGT ein
elsta félagshreyfing í landinu. Á s.l.
ári hélt Einingin uppi góðu starfi og
á komandi ári mun svo einnig verða
og væntanlega verður afmælisár
nýtt vel til eflingar starfinu.
Víst má ætla að félagar okkar á
Akureyri geri sér dagamun í tilefni
af afmælinu. Er líklegt að þeir hitt-
ist í Friðbjarnarhúsi (Steinssonar).
Í því húsi var stúkan Ísafold stofn-
uð, en viðhald og rekstur hússins er
vitnisburður um fyrirmyndar rækt-
arsemi við málefni og brautryðj-
endur. Um leið og við sendum fé-
lögum okkar norðan heiða bestu
afmælisóskir, vonum við að IOGT-
hreyfingin hér á landi nái að efla
svo starf sitt í náinni framtíð að eft-
ir því verði tekið.
IOGT á Íslandi 120 ára
Einar Hannesson skrifar um af-
mæli bindindishreyfingarinnar ’Væntanlega verður afmælisárið nýtt vel til
eflingar starfinu.‘
Einar Hannesson
Höfundur er formaður
Svæðisráðs IOGT.
MIKIÐ hefur verið ritað og rætt
um verðlagningu á eldsneyti við
tilkomu Atlantsolíu á neyt-
endamarkað. Forsvarsmenn þess
félags hafa átt greið-
an aðgang að fjöl-
miðlum og hafa ítrek-
að haldið því fram að
þeir sem fyrir eru á
markaðinum stundi
fákeppni og reyni að
hindra eðilega sam-
keppni. Umfjöllunin
hefur verið einhliða
og oft á tíðum virðist
hún byggjast á van-
þekkingu.
Eins og víðast ann-
ars staðar ríkir fá-
keppni á eldsneyt-
ismarkaðinum á
Íslandi. Íslenska hagkerfið er
ákaflega lítið en það vill oft gleym-
ast í hinni pólitísku og opinberu
umræðu. Fólksfjöldinn er álíka
mikill og í Árósum í Danmörku og
vegna þess er eðlilegt að fyrirtæki
leitist við að hagræða, ekki síst á
neytendasviði þar sem dreifing-
arkostnaður er mikill. Fákeppni á
þessu sviði er því eðlileg afleiðing
og það er mikill misskilningur að
ekki geti ríkt virk samkeppni þó
um fákeppnismarkað sé að ræða.
Oft er samkeppni á fákeppn-
ismarkaði einmitt mjög virk. Þar
sem keppendur eru fáir og vitn-
eskja um verðlagningu er mjög
auðsótt er tilhneiging til að verð
verði það sama enda geta menn
ekki skapað sér sérstöðu með
verðlagningu án þess að sam-
keppnisaðilarnir fylgi á eftir. Sá
sem er stærstur á markaði verður
því oftast verðleiðtogi. Vegna
stærðar sinnar á neytendamarkaði
er Esso verðleiðtogi þegar um er
að ræða verð á eldsneyti með fullri
þjónustu en Orkan hefur hins veg-
ar haldið velli sem leiðandi í
lægsta eldsneytisverðinu. Þegar
fyrirtæki á fákeppnismarkaði
reyna að auka markaðshlutdeild
sína með verðlækkun hefur það
oftast í för með sér verðstríð þar
sem verðlagning er svo sýnileg. Til
skamms tíma hagnast neytendur á
lægra verði en oft endar það með
því að veikasti aðilinn á mark-
aðinum gefst upp þar sem hann
hefur ekki fjárhagslegan styrk til
að halda verðstríðinu áfram. Oftar
en ekki er það sá sem hóf verð-
stríðið sem verður að gefast upp
og því er spurning hvort um van-
mat á markaðinum hafi verið að
ræða þegar aðgerðir voru settar í
gang. Það eru fjölmörg dæmi um
þetta. Nýleg dæmi á Íslandi er
FÍB bifreiðatrygging sem fór af
stað með miklum látum, en varð að
leggja upp laupana, Sam-
vinnuferðir/Landsýn með sitt
ferðafrelsi og Íslandsflug í innan-
landsflugi. Slíkar aðgerðir fá oft
sorglegan endi, fyrirtækin verða
að loka og hætta rekstri, starfsfólk
missir vinnuna og
þjónusta við neyt-
endur minnkar. Verð-
stríðin eru fjár-
mögnuð með því að
dregið er úr kostnaði
og það þýðir oft að
staðir t.d. á lands-
byggðinni eru lagðir
af enda rekstur þeirra
sjaldan arðbær. Olíu-
félögin þrjú hafa lagt
metnað sinn í að
þjóna öllu landinu og
tryggja aðgengi íbúa
að eldsneyti t.d. með
sjálfsalavæðingu. Atl-
antsolía hefur ekki sýnt þeim
markaði áhuga.
Það vekur einnig furðu að Atl-
antsolía fái að starfrækja eldsneyt-
isafgreiðslu til almennings á
birgðastöð fyrir eldsneyti í Hafn-
arfirði þegar fyrir liggur að um-
hverfisráðuneytið hafnaði þann 5.
desember síðastliðinn að veita und-
anþágu fyrir slíku starfsleyfi.
Þegar Orkan kom inn á íslenska
markaðinn árið 1995 var það yf-
irlýst stefna fyrirtækisins að bjóða
alltaf lægsta verðið. Um var að
ræða mannlausar sjálfsafgreiðslu-
stöðvar þar sem þjónustustigið var
eingöngu bundið við eldsneyti. Í
kjölfarið voru opnaðar ÓB-stöðvar
og fyrir ca 2 árum opnaði Esso
Express-stöðvar. Þrátt fyrir til-
raunir þessara stöðva að verð-
leggja sig á sama verði eða lægra
en Orkan hefur það ekki tekist þar
sem Orkan er trú sinni stefnu og
býður alltaf lægsta verðið. Þess
vegna er það furðulegt ef forsvars-
menn Atlantsolíu, sem eru að fara
inn á sama markað og Orkan, ÓB
og Esso Express, búast við að þeir
fái að staðsetja sig þar sem þeim
hentar og vera í friði þar. Auðvitað
er þeim mætt af fullri hörku. Ná-
kvæmlega eins og Bónus-menn
hafa varið sitt vígi að vera alltaf
lægstir. Þó að nýjar keðjur komi
inn á matvörumarkaðinn eins og
Europris, þá víkur Bónus ekki til
hliðar og segir gjörið svo vel, nú
megið þið taka yfir! Hér á landi
eins og annars staðar mun mark-
aðurinn leita í ákveðið jafnvægi
þar sem Bónus mun kappkosta að
halda stöðu sinni sem ódýrasti val-
kosturinn. Það sama gildir á elds-
neytismarkaði. Orkan mun verja
stöðu sína.
Undanfarið hafa forráðamenn
Atlantsolíu reynt að gera keppi-
nauta sína tortryggilega fyrir það
að bregðast svæðisbundið við. Það
er hins vegar eðli samkeppninnar
að verðstríð geta geisað á einum
stað án þess að það taki til heild-
armarkaðarins. Þannig er hægt að
benda á langvarandi eldsneyt-
isverðstríð á Akureyri, Akranesi
og Selfossi. Þessi verðstríð tengj-
ast þessum tilteknu mörkuðum
vegna þess að þá er einn aðili að
reyna að skapa sér sérstöðu á
kostnað hinna. Allir vilja halda í
sitt og því standa flestir í svipaðri
stöðu að verðstríði loknu. Það er
því ekkert lögmál né samkeppn-
islög sem ákvarða hversu víðtæk
verðstríð eiga að vera. Það eru
ráðamenn á markaði á hverjum
tíma sem velja það. Þannig hafa
verðstríð þekkst á eldsneytismark-
aðinum um árabil algjörlega óháð
innkomu Atlantsolíu á þennan
markað. Þess ber að geta að í
september 1994 var fellt úr lögum
ákvæði sem skyldaði olíufélögin til
að selja olíuvörur á sama verði til
allra viðskiptavina. Ári síðar opn-
aði Orkan fyrstu sjálfsalastöðv-
arnar í Reykjavík og Kópavogi.
Fyrir þann tíma var verðlagning
á ábyrgð ríkisins og mismunun í
verði var bönnuð. Þess vegna er
ótrúlegt að framkvæmdastjóri FÍB
skuli halda því fram í útvarps-
viðtali að það hafi verið áhugi Irw-
ing Oil sem varð til þess að nýtt
þjónustustig var boðið á Íslandi og
upplýsir að slíkt hafi verið við lýði
í áratugi erlendis. Á meðan ríkið
réð verðlagningu á Íslandi mátti
ekki mismuna í verði. Þess vegna
var ekki boðið upp á mismunandi
þjónustustig. Olíufélögin hafa sýnt
og sannað að eftir að verðlagning
og innkaup á olíu og bensínvörum
voru gefin frjáls hefur samkeppni
aukist til muna. Hér þurfti enga
Irwinga til.
Aukin markaðshlutdeild sjálfs-
afgreiðslustöðva hefur leitt af sér
harðnandi samkeppni á öllum elds-
neytismarkaðinum. Þjónustustöðv-
arnar bjóða hins vegar upp á ým-
islegt fleira en eldsneyti og munu
Shellstöðvarnar áfram verða í far-
arbroddi að bjóða upp á góða þjón-
ustu við viðskiptavini sem vilja þvo
bílinn sinn, kaupa rúðuvökva,fá loft
í dekkin eða koma inn og fá sér
rjúkandi heitan nýlagaðan kaffi-
bolla um miðja nótt.
Samkeppni á bensínmarkaði
Margrét Guðmundsdóttir
fjallar um verðlagningu á
eldsneyti
’Sá sem er stærstur ámarkaði verður því oft-
ast verðleiðtogi.‘
Margrét
Guðmundsdóttir
Höfundur er framkvæmdastjóri
markaðssviðs smásölu hjá Skeljungi
og hefur starfað í yfir 20 ár á olíu-
markaði hérlendis og í Skandinavíu.