Tíminn Sunnudagsblað - 17.04.1966, Blaðsíða 11

TaliB frá vinstri: Þórarinn Grímsson frá Garði í Kelduhverfi, Biörn Kristjánsson
frá Víkingavatni og Kristján Árnason frá Lóni. — Myndin var tekin á 64 ára
Fermingarafmæli þeirra, en þeir fermdust saman rétt fyrir aldamótin.
glztur, og ég held að það hafi verið
fiann, sem stakk upp á að stofna
Sparisjóð. Ekki veit ég, hvaðan við
pöfðum hugmyndina. Að vísu var um
líkt leyti stofnaður sparisjóður á
Uúsavík, en þar voru faktorinn og
aðrir efnamenn í broddi fylkingar,
en ekki krakkakjánar.
Stofnféð hjá okkur í Sparisjóði
Vatnsbæinga eins og við kölluðum
ihann var hvorki meira né minna en
einn tveggja krónu peningur, sem
í>órarinn átti, tíeyringur og nokkur
frímerki frá okkur hinum. En sjóð-
urinn dafnaði furðuvel. Hann breytt-
ist seinna í Sparisjóð Keldhverfinga,
enn síðar í Sparisjóð Norður-Þingeyj.-
arsýslu og eftir meira en sjötíu ára
óslitið starf var hann loks sameinað-
ur útibúi Samvinnubankans á Húsa-
vík.
— Og hver var fyrsti forst.jóri þess
arar stóru stofnunar?
— Það var Þórarinn. En þegar
hann fluttist úr sveitinni tveim ár-
um síðar, tók ég við og sá um hann
í tuttugu og tvö ár. Þá fluttist ég
lika burt, til Kópaskers, og síðan
stýrði Guðmundur, bróðir minn, hon-
um alla tíð, þangað til í vor.
— En hverjir voru helztu lánþegar
úr sjóðnum til að byrja með?
— Á þessum árum gekk þarna um
sveitirnar kona nokkur, að nafni
Sigríður Jónsdóttir, hálfgeggjuð, og
þó merkilega' slyng í reikningi. Hún
iiafði meðferðis marga poka af
skrautglingri og bauð kvenfólki til
kaups. Hafði hún víst komizt upp á
lag með að panta þessa vöru eftir
útiendum verðlistum. En peningar
voru þá mjög fáséðir í sveitum, því
að nærri öll verzlun var í vöruskipt-
um. Konurnar vantaði því aura og
komu til okkar og voru aðalviðskipta-
vinirnir í upphafi.
Við tókum okurvexti, 12% og það
var ævinlega til heils árs, enda þótt
lánið kynni að vera greitt eftir
skemmri tíma. að var því ekki að
ófyrirsynju, að sjóðurinn var kallaður
„Gyðsi." Við ársuppgjör var svo ágóð-
anum deilt á innlögin í réttu hlut-
falli við upphæðir.
— Það var svo ótrúlega margt að
ske £ Þingeyjarsýslu á þessum árum.
Nennirðu ekki að segja mér eitthvað
frá stofnun fyrstu kaupfélaganna?
—^Eins og þú veizt höfðu danskir
faktorar, og jafnvel íslenzkir, tíðkað
alls kyns ranglæti um aldaraðir. Þeir
fluttu inn svikna vöru, bundu fátæka
viðskiptamenn sína á skuldaklafa, en
tryggðu sér viðskipti betri bænda með
því að bjóða þeim í laumi hagstæðara
verð en öðrum eða veita þeim verð-
uppbætur í árslok.
Á nítjándu öldinni byrjaði að rofa
tii. Árið 1844 bundust margir bænd-
ur samtökum um að reyna að semja
við kaupmenn um hækkað verð á inn-
lendum vörum og afslátt af erlend-
um, og varð það til þess að bæta
viðskiptakjörin svolítið. Upp úr þessu
spratt Gránufélagið undir forystu
Tryggva Gunnarssonar. Bændur í Döl-
um, Húnavatnssýslu, Skagafirði og
Eyjafirði mynduðu með sér félög,
sem pöntuðu vörur beint frá útlönd-
um. En peningaleysið var óskaplegt.
Bændurnir urðu að fá danska heild-
sala, sem þá hétu grósserar, tii að
lána sér fyrir vörunum, þangað til
búið væri að selja þær heima á ís-
landi. En nú höfðu menn vanizt því
að reyna að beita hina óvinsælu fakt-
ora ýmiss konar brögðum, svo sem að
Þyngja ullina með því að setja steina
í pokana eða bleyta hana, og þeir
áttuðu sig ekki strax á hinum breyttu
aðstæðum. Þessi félög lentu í skuld-
um, urðu háð hinum erlendu lánar-
drottnum og leystust upp.
En árið 1882 var Kaupfélag Þing-
eyinga stofnað. Það starfar enn, og
er elzta kaupfélag á landinu.
— Þá hefur þú ekki verið nema
tveggja ára gamall, sé ég.
— Nei, svo ég var auðvitað ekki
með. En faðir minn og bróðir hans
voru báðir meðal stofnenda. Hinu
nýstofnaða kaupfélagi var ekki ann-
ar vegur fær en leita til útlendra
lánardrottna, eins og hinir höfðu gert.
Á móti söfnuðu þeir undirskriftum
félagsmanna um að þeir skuldbyndu
sig til að leggja inn hjá félaginu
vissan þunga af ull, tólg og fleiri
vörum. Undirskriftaskjalið var sent
dönskum gróssera, Louis Zöllner að
nafni, og reyndist hann hinn heiðar-
legasti maður og íslendingum vel í
hvívetna.
— Reyndu ekki faktorarnir að
spilla fyrir kaupfélaginu?
— Jú, mikil ósköp. Þá var faktor
á Húsavík, Þórður Guðjohnsen, son-
ur Péturs Guðjohnsens, organista í
Reykjavík, og stjórnaði verzlun fyrir
Örum og Wullf, danskt selstöðufélag.
Þórður var að mörgu leyti ágætur
maður, gáfaður og drenglyndur, en
kappgjarn og skapbráður eins og
forn víkingur. Oftast var hann þó
fljótur til sátta.
Hann átti það til, þegar hann reidd-
ist, að slá til manna, og þorðu skuldu-
nautar hans sjaldnast að gjalda
honum líku lókt. Einn maður stefndi
honum þó, og hefur verzlunin senni-
lega ekkert átt hjá honum. Kæran
kom fyrir tveggja manna sáttanefnd
og urðu málalok þau, að Þórði var
gert að undirskrifa loforð um að
greiða stefnanda eina rúgtunnu í
skaðabætur.
Þegar hann stóð upp frá borðinu,
sagði hann í bræði: „Það er þá bezt,
að þær séu tvær“ — og sló manninn
aftur.
Mörgum var þó hlýtt til Guðjohn-
sens, og hann reyndist fátæklingum
vel — sendi alltaf jólagjafir í kotin
á Húsavik. En honum fannst verzl-
unarbrask bænda myndi steypa þeim
á höfuðið. Það gæti aðeins staðið
skamma hríð og yrði öllum til bölv-
unar.
— En hvað gat hann gert?
— Fyrstu árin eftir að Kaupfélag
Þingeyinga var stofnað, voru ein-
hver hin mestu harðindaár, sem um
getur. Frá 1880-1890 voru vetur ein-
staklega harðir, hafís fyrir landi, en
sumur stutt og graslitil. Var þá mjög
sorfið að bændum. Um ein áramót,
ég held 1886 og 1887, skuldaði faðir
minn fimm krónur í verzluninni á
Húsavík og var stefnt fyrir. Héldu
Framhald á 334. siðu

T í M 1 N N — SUNNUDAGSBLAÐ
323