Tíminn - 08.04.1979, Side 7

Sunnudagur 8. apríl 1979
7
Jón Sigurðsson:
Þrjátíu ára samstarf
Vesturlanda
Nú í nýliöinni viku, hinn 4.
april sl., varö Atlantshafs-
bandalagiö þrjátiu ára, og svo
sem eðlilegt var minntust menn
þessviöa um lönd. Þaö er óþarft
aö rekja það hér meö hvilikum
atburðum aðild Islands aö
bandalaginu var samþykkt á
sinum tima. Um þá atburði eru
enn mjög skiptar skoðanir og
gagnkvæm tortryggni og
sárindi eru enn ótrUlega mikil
eftir þessi þrjátiu ár.
Um þaö verður ekki lengur
deilt að Atlantshafsbandalagiö
varstofnaöá sinum tima vegna
þess að ráöandi menn á Vestur-
löndum höföusannfærst um það
aöhætta steðjaði aö Vesturlönd-
um úr austriogaöstjórnkerfi og
lýöréttindi Vesturlandamanna
væru i hættu. Framferöi Ráð-
stjórnarrikjanna I Evrópu
austanverðri, ekki hvaö sist
valdatakan i' Tékkóslóvakiu og
tilraun þeirra til aö brjóta
Vestur-Berlin undir sig, varð
einkum til þess að sú hugmynd
vaknaði og fékk mikinn byr að
stofnaöyrði sérstakt öryggis- og
varnarbandalag til aö bægja
þessari hættu frá.
Það er alveg gagnslaust nú að
fara að deila um þaö hvort þessi
ótti, þessi sannfæring um
aösteöjandihættu, átti rétt á sér
á þessum tfma. Slikt er fyrst og
fremst verkefiii þeirra sagn-
fræðinga sem helga sig þessu
timabili. Ottinnogsannfæringin
um hættuna var fyrir hendi, og i
samræmi við það hófust menn
handa. A sama hátt er alveg
gagnslaust að fara að deila um
það nú hvort Ráðstjórnarrikin
beittu skefjalausu ofbeldi eða
skepnuskap á þessum tíma eða
voru engilhrein af hverri ákúru,
eða eitthvað þar á milli þá og
siðan. Meginatriðið er að menn
töldu vá fyrir dyrum, höfðu
nýlegaog sára reynslu af ófrelsi
og árásum og vildu fyrir hvern
mun koma i veg fyrir að slikt
endurtækisig ieinnieða annarri
mynd.
Hlutleysi íslands
og forræði Breta
Dr. Þór Whitehead sagn-
fræðingur hefur nýlega gert
grein fyrir þvi hvað raunveru-
lega fólst i hlutleysisyfirlýsingu
Islendinga frá 1918. Hann hefur
kannað heimildir málsins og
komist að þeirri fræðilegu
niðurstöðu að hlutleysi Islands
og eigið varnarleysi þess hafi
miðast við forræöi breska flot-
ans á Norður-Atlantshafi.
Islendingar hafi m.ö.o. gert ráð
fyrir öryggisstarfi breska
flotans á svæðinu umhverfis
landið og i skjóli hans hafi þeir
talið hlutleysi i alþjóðaátökum
nægilega tryggingu.
Sé þetta réttur skilningur á
hludeysishugtakinu verða menn
að horfast i augu við þá
staðreynd aö þetta „hlutleysi”
var úr sögunni upp úr lokum
siðari heimsstyrjaldar og þessi
„vernd” — eöa forræði —
breska flotans hefur ekki verið
fyrir hendi siðan, og reyndar
það sem bólað hefur á flota
hennar hátignar á Islands-
miðum siðan verið beint gegn
Ufshagsmunum þjóðarinnar.
En þessi skilgreining hlut-
leysishugtaksins leiðir hugann
að því að engin þjóð, og allra
sist vopnlaus smáþjóð sem býr
áveðurs i alþjóðamálum,
ákveður utanrikisstefnu sina
upp á sitt einsdæmi án tillits til
annarra þjóða, rikja e.ða áhrifa-
aðila. Utanrikisstefna veröur
aldrei mótuð, eða henni
framfylgt, i tómarúmi, heldur
með beinni tilvisan til ástands-
ins umhverfis og þeirra aöila
sem mest áhrif hafá á það.
Hlutleysi
eða markleysa
Þetta hafa Finnar fengið að
læra af sárri reynslu. og Þetta
gerahinir „hlutlausu” Svfarsér
fyllilega ljóst. Staða Svia mark-
ast alveg af þvi að vestan við þá
búa aðildarþjóðir Atlantshafs-
bandalagsins og hafa þann
viðbúnaö að Svium er ekki bráð
hætta búin úr austri, en austan
Sviþjóðar búa Finnar og hafa
mótað sina „hlutleysisstefnu”
miðað við nábýlið við Rússa.
Það hafði t.d. mikil áhrif á þá
ákvörðun Svia að ganga ekki i
Atlantshafsbandalagið, að þeir
þóttustvita að Ráðstjórnarrikin
myndu þá annað hvort her-
nema Finnland með öllu eða
a.m.k. krefjast góðrar hern-
aðarlegrar aðstöðu i vestur-
héruðum Finnlands.
Sviar mátu sina aðstöðu og
komust að þvi að „hlutleysi”
miðað við Danmörk og Noreg i
Nató annars vegar og Finnland
„hlutlaust” og með timanum
laust við rússneskar bæki-
stöðvar hins vegar, væri þeim
sjálfum affarasælast.
Annar þáttur i sænska hlut-
leysinu, sem ekki er lærdóms-
minni fyrir Islendinga, er sá að
þeir halda uppi geysilegum
hernaðarmannvirkjum og
varnarviðbúnaði sjálfir. Sænsk-
ir stjórnmálamenn hika ekki við
að fullyrða, að án mikils hern-
aðarlegs viðbúnaðar sé hlut-
leysi Svíþjóðar „nafnið tómt og
gersamlega merkingarlaust”.
Þeir leggja m.ö.o. á það alveg
sérstaka áherslu að varnar-,
öryggis- og eftirlitsstörf eru al-
ger forsenda þessa veigamikla
þáttar utanrikisstefnunnar.
Ekki svo
litill árangur
Um störf Atlantshafsbanda-
lagsins má að sjálfsögðu lengi
deila.og veröa menn seint á eitt
sáttir. Það er þó augljós stað-
reynd að þeirri hættu, sem þótti
fyrir hendi 1949 og siðan, hefur
veriö bægt frá löndum banda-
lagsins. Um frekari útþenslu
R á ðst jó r na rr ik j an na i
Vestur-Evrópu hefur ekki verið
að ræða. 1 öðru lagi hefúr
bandalaginu tekist að tengja
þjóðir bandalagsins nánum
vináttu- og samstarfsböndum.
Menn skulu hafa það I huga að
þetta er ekki litill árangur út af
fyrir sig. Helstu þjóöir Atlants-
hafsbandalagsins f
Vestur-Evrópu voru erföa-
fjendur. Átök og úlfúö Þjóð-
verja, Frakka, Itala, Breta...
höfðu verið fastur og littbreyt-
anlegur liður Evrópusögunnar
frá því á þjóðflutningatimanum.
Fyrir tilverknað bandalagsins
fyrst og fremst hefur tekist
vinátta og náið samstarf meö
þessum þjóðum, og slöan hefur
það smám saman orðið nánara
og færst inn á æ ný svið.
Hvað tslendinga varðar má ef
til vill segja að litlu skipti hvað
fer i millum þessara megin-
landsþjóða, og þó myndu fáir
aðrir en Bjartur i Sumarhúsum
fá'st til að halda sliku fram. En
innan bandalagsins eigum við
þá náið og gott samstarf við
þjóöir, sem við teljum ekki
aðeins nágranna og vini, heldur
og frændur okkar. Frá okkar
sjónarmiði varöar væntanlega
mestu um Norðmenn, Dani,
Kanadamenn, Lúxembúrgara
og fleiri.
Hver á að
hafa forræðið?
Þegar deilt er um aðildina að
Atlantshafsbandalaginu er
oftast bent á hættuna sem land-
inu stafar af stórstriði milli
kjarnorkuveldanna. Hafa
menn velt þvi fyrir sér hvað
I
Islands biði ef það væri utan
bandalaga og varnarlaust i slik-
um ófriði? Hiklaust má fullyrða
að þegar I byrjun yrði skotið á
landið, þó ekki væri til annars
en að „hreinsa þar út” alla
möguleika sem andstæðingur
gæti notfærtséri landinu. Hætt-
an sem steðjar að landinu i
heimsátökum og kjarnorku-
striði er vafalaus, en hún
minnkar ekki hætishót við
úrsögn úr Atlantshafsbandalag-
inu.
En málið snýst ekki aðeins
um kjarnorkustrið, þótt aldrei
verði gert of mikiö úr hættunni
af þvi. Málið snýst, eins og forð-
um, um forræðið á
Norður-Atlantshafi. Hvaða riki
og rikjabandalög eiga að hafa
bestu aðstöðuna til áhrifa og
þrýstings á þessu svæði? Er það
Islendingum æskilegt að á þessu
svæði leiki allt á reiðisjálfi i
keppni og átökum, jafnvel þótt
ekki komi til beinna blóðsúthell-
inga? Er það Islendingum til
hagsbóta að Rauöi floti Ráð-
stjómarrikjanna fái færi á þvi
að ná undirtökunum á þessu
svæði? Er ekki ástæða til þess
að Islendingar spyrji hvað Ráð-
stjórnarrikjunum gengur til að
auka stöðugt, ár frá ári, umsvif
sin umhverfis landið?
Menn verða að hafa þaö i
huga að málið snýst einnig og
ekki sist um þaö hvert á að vera
öryggi þeirra þjóða sem við
Norður-Atlantshaf búa, i sam-
skiptum sinum, i viðskiptum
yfir hafið sem ekki skipta
Islendinga svo litlu, og i
almennum samgöngum.
Það fer ekki á milli mála að á
þessu svæði verður að halda
uppi eftirlits- og öryggisstarfi.
011 óvissa á sjálfu
Norður-Atlantshafi yrði talin
óþolandi, ekki aðeins af risa-
veldunum báðum, heldur ekki
siðuraföllum þeim þjóðum sem
við þetta haf búa. Spurningin er
aðeins sú hver á að hafa for-
ræðið á þessu svæði, og hver á
aö annast þetta eftirlits- og
öryggisstarf. Eiga þjóðirnar
sem við þetta haf búa að annast
það sjálfar sameiginlega, og
hafa sjálfar forræðið, — eða
æskja menn þess að einhverjir
aðrir aðilar, mismunandi langt
að komnir, taki það að sér?
í sjálfri kvikunni
I þessu sambandi þýðir ekkert
að fara að tala um „nýlendu-
veldi”, „heimsvaldasinna” eöa
„auðvaldsriki”. Þaö er stað-
reynd að þessar nafngiftir geta
m.a. átt við Vesturlandamenn,
en það er ekki siður staðreynd
að Vesturlandamenn búa viö
þetta haf og þurfa á þvi að
halda. Og það er ekki siður
staðreynd, þótt stundum virðist
svo sem tslendingar gleymi þvi,
að Islendingar eru sjálfir
Ve stu rlan damenn.
Islendingar eru ekki aðeins
Vesturlandamenn, heldur búa
þeir i viðkvæmri kviku lifheims
Vesturlanda. Aðgerðir tslend-
inga upp á sitt eindæmi i
öryggismálum myndu þannig
fela i sér að tómarúm mynd-
aðist á Norður-Atlantshafi. Af
sliku tómarúmi leiddi umsvifa-
laust kapphlaup um forræðið á
þessu svæði, ogviö vitum fullvel
að þeir sem þar munueigast við
eru þegar fyrir fram and-
stæðingar i keppninni um
alþjóðleg áhrif. Hér yrði m.ö.o.
um að ræða stórkostlega hættu-
legt ástand i alþjóðamálum,
ástand við heimadyr okkar
sjálfra sem við þó gætum ekki
haft nokkur minnstu áhrif á,þar
sem viö höfum hvorki land-
fræðilega stöðu né efnahagslega
og hernaðarlega getu Svia.
Það má kvarta undan ýmsu i
sambúð Islendinga við aðrar
þjóðir Atlantshafsbandalagsins,
en innan þess höfum við þó
samningsbundna aðstöðu til að
fá upplýsingar um þessi mál,
samningsbundna aðstöðu til að
vera með i ákvörðunum og til aö
hafa áhrif á niðurstöðu. Það
hefur t.d. ekki farið fram hjá
mönnum að innan Atlantshafs-
bandalagsins geta Islendingar
beitt miklu meiri þrýstingi á
ákvarðanir en nemur
mannfjölda eða mætti rikisins.
Það sannaðist i átökum okkar
við Breta i landhelgisdeilunni.
Við úrsögn úr Atlantshafs-
bandalaginu og slit allrar
varnarsamvinnu viö aðfidarríki
þess væri komið gersamlega i
veg fyrir að Islendingar gætu
fylgst með nokkru þvi sem þá
sjálfa varðar i öryggismálum,
eftirlitsstörfum og hernaðarleg-
um málefnum á svæðinu yfir og
umhverfis landið. Við yrðum
ekki teknir með i umræöum eða
samráðum af neinu tagi, og
menn geta rétt velt þvi fyrir sér
hvort Rauði flotinn færi að
spyrja okkur til vegar!
Samstarf og
áfangar eina leiðin
Það er, af þvi sem hér hefur
komið fram, fyllilega ljóst að á
Norður-Atlantshafi, — i, yfir og
umhverfis Island verður haldið
uppi eftirlits- og öryggisstarfi
um fyrirsjáanlega framtið.
Spurter aðeins um þaðhver eða
hverjir eiga að standa fyrir
þessu starfi og bera kostnaðinn
af þvi. Það er vitanlega ótvirætt
að slikt starf skiptir allar
þjóðirnar við Noröur-Atlantshaf
miklu og reyndar fleiri sem
telja sig eiga hagsmuna aðgæta
á þessu svæði, en hvaö blend-
inga sjálfa snertir hafa þeir
fyrir löngu lýst þvi yfir — og
itrekað það — að þeir hafa ekki
her og hafa ekki i hyggju að
taka aö sér hernaðarleg störf
eða þau störf sem tengjast hern-
aðarlegum málefnum.
Það er vægast sagt hæpið að
blendingar muni hafa mann-
afla, sérþjálfaö fólk eða fjár-
hagsstöðu tilþess að takaaðsér
eftirlits- og öryggisstörfin hér á
landinema átfitölulega löngum
tima. Meöan þvi vindur fram er
eðlilegt að þau séu unnin i
samlögum við þær þjóðir sem
við viljum eiga samleið með.
Þaðer vissulega óhagstæðað-
staða fyrir Islendinga að landið
og lega þess skuli vera svo
mikilvæg öðrum sem raun ber
vitni, og ekki höfum við óskað
eftir þvi — né verið spurðir. Hitt
er jafnvist, að staða okkar
breytistekki nema þá á löngum
tima og i áföngum, og i nánu
samstarfi við þær þjóðir sem
vilja standa með okkur i þvi að
breyta ástandi millirikjamála á
Norður-Atlantshafi. Þær þjóðir,
sem við eigum samleið með i
þessum efnum, eru vitanlega
nágrannar okkar og frænd-
þjóðir, enda eru þær þjóðir þær
einu sem öllu varðar hverju
fram vindur á þessu svæði-
menn og málefni
Aðild íslands skiptir verulegu máli við lausn
landhelgisdeilunnar. Myndin sýnir ásiglingu
herskips breska flotans á islenskt varðskip — Týr
i april 1976.