Ljósmæðrablaðið - 15.06.2005, Blaðsíða 22

burði við allt suður- og vesturland en í
engu öðru prestakalli í þeim landshlut-
um var ungbarnadauði minni en í
Reykjavík. Þar var brjóstagjöf bæði al-
menn og langvarandi.26 Að sama skapi
var brjóstagjöf almenn venja í Þingeyj-
arsýslu í það minnsta um og eftir miðja
19. öld.
Svo virðist sem ljósmæður hafi átt
veigamikinn þátt í því hve umfangs-
mikil brjóstagjöf var í Þingeyjarsýslum
og í Reykjavík. Fljótlega eftir að land-
læknisembætti var stofnsett hér á landi
1762 var ráðin embættisljósmóðir sem
hafði aðsetur í Reykjavík og sinnti
sængurkonum í því umdæmi. Framan
af voru embættisljósmæður danskar og
allar höfðu þær alist í upp í Danmörku,
lært þar til ljósmóður og eignast börn
áður en þær fluttust til íslands. Þetta tel
ég að hafi haft úrslitaáhrif á lífslíkur
barna í Reykjavík.
Allt fram undir lok 19. aldar var það
almenn regla á Norðurlöndum að ljós-
mæðraefni væru gift og hefðu eignast
börn áður en þau fengu inngöngu í ljós-
mæðranám. í Danmörku var alvanalegt
að börn væru höfð á brjósti í a.m.k. sex
til níu mánuði.27 Dönsku ljósmæðurnar
í Reykjavík höfðu því alist upp í landi
þar sem brjóstagjöf var bæði talin æski-
legur og eðlilegur þáttur i uppeldi ung-
barna, þær höfðu persónulega reynslu
af brjóstagjöf auk þess sem þær höfðu á
námstímanum unnið við að leiðbeina
mæðrum um brjóstagjöf. Svo virðist
sem þeim hafi tekist vel að miðla af
þessari reynslu sinni til reykvískra
mæðra.28
í læknishéraði Norðurlands eystra
virðist áhugi á brjóstagjöf hafa verið
með miklum blóma og þar má líka
finna dæmi um afar farsælt samband
ljósmæðra og læknis. Jón Finsen (1826-
1885) var þar héraðslæknir á sjötta ára-
tug 19. aldar. Jón lýsti því allítarlega í
læknaskýrslum hvernig námi ljós-
mæðra hjá honum var háttað en hann
menntaði hvorki meira né minna en 20
ljósmæður þau ár sem hann sinnti
læknisstörfum hér á landi (1856-1867).
Ljósmæðranemar Finsens fylgdu vanri
ljósmóður, sem starfaði á Akureyri, og
lærðu af henni. Að áliti Finsens var
brjóstagjöf almenn í Þingeyjarsýslum
og er lítill ungbarnadauði ótvírætt vitni
um það.29
Beinast liggur við að draga þá álykt-
un að þá miklu lækkun ungbarnadauða
sem varð í Rangárvallasýslu og í Gull-
bringusýslu (utan Reykjavikur) undir
lok 19. aldar og við upphaf 20. aldar
megi rekja til aukinnar brjóstagjafar.
Talsverður áróður var rekinn fyrir
brjóstagjöf á síðari hluta 19. aldar og
eins og annars staðar í álfunni voru
heilbrigðisstéttir hér á landi þá á einu
máli um að brjóstagjöf væri lykillinn að
bættri heilsu og auknum lífslíkum lítilla
barna. Þá vaknar aftur spurningin um
það hvort raunhæft sé að gera ráð fyrir
að hægt hafi verið að koma á almennri
og langvinnri brjóstagjöf á svo stuttum
tíma í samfélögum þar sem löng hefð
var fyrir því að ala ungbörn á annarri
fæðu en bijóstamjólk. Mannfólkið er
yfirleitt frekar íhaldssamt og róttækar
breytingar á menningarlegum þáttum
mannlegs samfélags taka oft marga ára-
tugi. Auk þess er ljóst að brjóstagjöf er
langt í frá að vera einfalt mál. Jafnvel í
samfélögum þar sem brjóstagjöf er við-
urkennd sem eðlileg og æskileg leið til
að næra ungviðið þurfa sængurkonur á
tíma, stuðningi og aðstoð þeirra sem
kunna til verka að halda.30 í þessu ljósi
er líka mikilvægt að hafa í huga að ljós-
mæður voru yfirleitt ættaðar úr héruð-
unum þar sem þær þjónuðu og höfðu
því enga reynslu af brjóstagjöf þegar
þær hófu nám í ljósmóðurfræðum i
Reykjavík.
ÍSLENSKAR LJÓSMÆÐUR
AÐ STÖRFUM
Sem fyrr segir benda samtímaheimildir
frá því um miðbik 19. aldar til þess að
brjóstagjöf hafi staðið hvað veikustum
fótum í sveitum á Suðurlandi. Ein
þeirra ómenntuðu yfirsetukvenna sem
störfúðu við ljósmóðurstörf i þessum
landhluta var Gyðríður Olafsdóttir
(1844-1933) en hún bjó lengst af í
Asum í Skaftártungu. I viðtali sem ég
tók við barnabarn Gyðríðar, Róshildi
Sveinsdóttur árið 1999, lýsti hún ljós-
móðurstörfum ömmu sinnar eins og
hún minntist þeirra.31
Róshildur var fædd árið 1911, sjö-
unda barnið í röð fimmtán systkina.
Ljósan, amma hennar, var komið nokk-
uð til ára sinna þegar Róshildur fæddist
og ný ljósmóðir, Elín Arnadóttir (1886-
1973), hóf störf í sókninni nokkrum
árum síðar. Þótt Gyðríður hefði látið af
störfum um þetta leyti tók hún á móti
barnabörnum sínum, að undanskildum
tveimur yngstu sem fæddust 1921 og
1925. Að sögn Róshildar voru börn í
sveitinni ekki lögð á brjóst og hún
minntist þess glöggt þegar hún var látin
þvo pela yngri systkina sinna. Algeng-
ast var að túttur væru úr tré, gjarnan
tálguð tvinnakefli, sem síðan voru þak-
in með ullarþeli og vafin með lérefts-
grisju.32
Amma Róshildar átti það til að taka
nýbura með sér heim þegar mjög fátæk-
ar fjölskyldur áttu í hlut. Þá hafði hún
börnin hjá sér í 3-4 vikur á meðan móð-
irin lá á sæng. Frásögn Róshildar renn-
ir stoðum undir vitnisburð sem finna
má hjá samtímamönnum á 18. og 19.
öld þar sem fram kemur að algengt hafi
verið að ljósmæður tækju hvítvoðunga
með sér heim. Hér var greinilega um að
ræða leið til að létta undir með fátækum
fjölskyldum í dreifbýlu samfélagi þar
fjölskyldur áttu þess ekki alltaf kost að
leita til nágranna eða ættmenna meðan
móðir lá á sæng. Ljósmæður voru yfir-
leitt sjálfar húsmæður í sveit og höfðu
fyrir eigin bömum að sjá. Oft á tíðum
hafa þær ekki getað dvalið eins lengi
hjá sængurkonum og þær hefðu kosið.
Það er athyglisvert að sá siður að
ljósmæður tækju nýbura með sér heim
virðist hafa lifað áfram fram á 20. öld,
sérstaklega ef tekið er mið af því að
þegar um miðbik 19. aldar var farin
herferð í að uppræta þennan sið.33 At-
hugun á spurningalista þjóðháttasafns
Þjóðminjasafns íslands „Barnið fæðing
og fyrsta ár“34 sem sendur var út árið
1962 leiðir reyndar í ljós að elstu við-
mælendurnir sem ættaðir voru af Suð-
urlandi minntust þess að ljósmæður
tækju nýbura með sér heim. Nokkrir
þeirra nefha viðkomandi ljósmæður
með nafni sem hlýtur að renna stoðum
undir heimildagildi vitnisburðarins.
Einn viðmælenda var sjálf ljósmóðir (f.
1893) og sagðist hafa tekið börn með
sér heim, „en þá voru bágar aðstæður“
eins og hún komst að orði.35 Saman-
burður við viðmælendur af Norðurlandi
er athyglisverður en þar virðist spurn-
ingin oftar koma á óvart og í svörum er
bent á að þetta hefði tæpast verið
mögulegt ef móðir hefði haft barn á
brjósti. Sumir viðmælendur af Norður-
landi sögðust hafa heyrt af þessum sið
en hann hafi löngu verið aflagður þeg-
ar þeir mundu eftir sér.36 Sú staðreynd
að ljósmæður á Suðurlandi tóku börnin
með sér heim verður að teljast nokkuð
sterk vísbending um að brjóstagjöf hafi
þar staðið höllum fæti.
Af ljósmæðraskýrslum má sjá að
ljósmóðirin sem tók við af ömmu Rós-
hildar tileinkaði sér aðra starfshætti en
fyrirrennari hennar. Á tímabilinu 1915-
1925 tók hún á móti 16 börnum og
samkvæmt skýrslum hennar voru 10
þeirra lögð á brjóst. Hún tók á móti
tveimur yngstu systkinum Róshildar og
22 Ljósmæðrablaðið júm' 2005