Hugur - 01.06.2009, Blaðsíða 71

Hvernig hvetja siðferðisdómar?
69
Auðvelt er að benda á breytileika í hvötum eftir siðferðilegum eða annars konar
dómum sem virðist ekki kalla á þá tilgátu að viljaafstaða eða einhver önnur íbyggin
hugstaða skýri muninn. Þættir eins og örmögnun, ofhlaðin athygli eða þunglyndi
geta fremur en munur á viljaafstöðu skýrt margan breytileikann í hvatningar-
áhrifum tiltekins dóms í tveimur einstaklingum eða sama einstaklingi á mismun-
andi tímum (Skorupski 2001). Þó þykir mér sem ofangreind breytileikamynstur í
siðferðishvöt Qafnt sem í meðfylgjandi vitsmuna- og tilfinningahneigðum) megi,
alla vega að hluta til, skýra með því að gera ráð fyrir viljaafstöðu sem sumir hafa
en aðra skortir og hefur mismikil hvatningaráhrif frá einum einstaklingi til annars.
Hér er vitaskuld svigrúm fyrir ágreining. Til að útkljá málið þarf að veita breyti-
leika í siðferðishvöt (jafnt sem meðfylgjandi vitsmuna- og tilfinningahneigðum)
nána athygli og bera hann saman við það mynstur sem er venjulega skýrt með því
að gera ráð fyrir viljaafstöðu. Vafalaust þarf í þessu samhengi að ræða almenn
fræðileg málefni sem varða eðli hvata. Sannarlega gæti svo virst að úrskurður um
málið verði að vera reynslubundinn og að bíða þurfi frekari framþróunar í vísinda-
rannsóknum á hvatakerfi okkar. Svo má virðast sem hér sé engan apriori-grund-
völl að finna fyrir heimspekinga til að útkljá málið.
Andmœli gegn hinni einfeldningslegu greinargerð
Er raunverulega ekkert gott og gilt sem heimspekingar geta sagt um þetta málefni
fyrir utan reynslubundnar vangaveltur? Eitt áhugavert mál sem virðist kalla á sér-
staka heimspekilega athugun er hvort eitthvað í daglegu - sérstaklega boðandi og
hugtakatengdu - hátterni okkar geri ráð fyrir að siðferðishvöt hafi tiltekna verkun.
Líta má svo á að Michael Smith beiti slíkri aðferð þegar hann færir rök fyrir því
að skoðun á borð við þá sem ég hef sett fram hafi þá óæskilegu afleiðingu að þeir
sem finna til siðferðilegrar hvatar þjáist af lestinum siðferðisblæti [moralfetishism]
(Smith 1994:71-76). Hann reynir að sýna að skoðun mín á siðferðishvöt sé á skjön
við rótgrónar boðandi siðferðishugmyndir. I svipuðum dúr eru þau andmæli að ég
lítillækki siðferðishvötina með því að rekja hana til löngunar.
Ásökun Smiths um siðferðisblæti er, að ég tel, algerlega tilefnislaus. Sá skiln-
ingur á siðferðisblæti sem best á við er að það felist í að setja sér og öðrum strangar
siðferðisskorður jafnframt því að vera með öllu ófus til að íhuga spurningar um
eðli þeirra eða grundvöll. Siðferði er meðhöndlað sem friðhelgt, svo friðhelgt að
engar íhugandi eða gagnrýnar spurningar eru leyfðar um það. Löngunin til að vera
siðsamur þarf varla að vera bundin því að birtast í svo strangri afstöðu. Annars
staðar (Svavarsdóttir 1999:194-215) hef ég fært fyrir því ítarleg rök að Smith hafi
ekki tekist að festa fingur á neinum öðrum lesti sem óhjákvæmilega birtist hjá
þeim sem finna fyrir hvöt af lönguninni til að vera siðsamur. Eg fæ ekki séð að
neitt meira felist í ásökuninni um lítiUækkun. Skýringar á siðferðishvöt þurfa að
lýsa skýringarefninu rétt: einstaklingur finnur fyrir hvöt vegna siðferðisdóma sinna
og enginn annarlegur tilgangur liggur að baki þeirri hvöt. Eg fæ ekki séð að sú
staðreynd að skýring á þessu fyrirbæri vísi til nærveru eða fjarveru löngunar geri