Læknablaðið - 15.01.1995, Síða 55

LÆKNABLAÐIÐ 1995; 81
45
heldur hægt að segja að sá sem ekki hefur um
neina kosti að velja sé sjálfráða gerða sinna. Til
að teljast sjálfráða er einnig talið nauðsynlegt
að hafa einhverja lágmarksskynsemi og hæfi-
leika til rökrænnar umhugsunar um markmið
og leiðir að markinu. Jafnframt verða menn að
geta breytt markmiðum eða leiðum ef í ljós
kemur að aðrar leiðir eða markmið séu æski-
legri fyrir þá. Því má segja að hæpið sé að tala
um sjálfráða menn, nema öll þrjú áðurnefnd
atriði séu til staðar í einu.
Samkvæmt þessari skilgreiningu á sjálfræði
ætti að vera ljóst að fullorðið fólk sem ekki er
haldið virkum geðsjúkdómi, er ekki þroska-
heft, ekki haldið alvarlegri ellikölkun og hefur
ekki verið svipt athafna- og valfrelsi, ætti að
teljast vera sjálfrátt gerða sinnay).
Velferð sjúklinga er annað dæmi um sið-
ferðileg verðmæti. Þá er lögð áhersla á um-
hyggju fyrir sjúklingnum og velferð hans. Vel-
ferð er ekki notuð hér í merkingunni hamingja
eða vellíðan augnabliksins, heldur langtíma
velferð sem getur hugsanlega haft í för með sér
óþægindi eða vanlíðan um stund, sem er talið
réttlætanlegt til að auka velferð viðkomandi
einstaklings síðar. Velferð er talin vera mikil-
vægt verðmæti og ástæður þess eru augljósar,
því almennt er talið æskilegt að fólki líði eins
vel og unnt er. Velferð er að því leyti ólík
sjálfræði að hún er ekki háð skilyrðum um
ákveðna eiginleika eða ytri aðstæður, heldur er
talið æskilegt að allir verði hennar aðnjótandi
án tillits til ástands eða eiginleika þeirra.
Rétt er að geta þess að þessi tvö verðmæti,
sjálfræði og velferð, geta stangast á. Dæmi um
slíkan árekstur gæti verið þegar blæðandi mað-
ur sem er Vottur Jehóva neitar blóðgjöf sem
heilbrigðisstarfsmenn telja að muni samrýmast
velferð hans. Reyndar skal tekið fram að hér er
líka ágreiningur um hvað velferð sé, því að
Vottur Jehóva er að taka tillit til velferðar
sinnar í framhaldslífinu eftir dauðann þegar
hann neitar blóðgjöf.
Réttlæti er hið þriðja af þeim siðferðilegu
verðmætum sem minnst verður á hér. Þótt
menn telji réttlæti auðskilið hugtak er það þó
mun margslungnara en virðist við fyrstu sýn.
Réttlæti getur verið fólgið í því að (2):
y) Skilyrði eða forsendur sjálfræðis eru að sumu leyti lík
þeim skilyrðum sem sett hafa verið fyrir það að teljast
hæfur (competent) til að taka ákvarðanir um meðferð.
(Sjá erindi Ástríðar Stefánsdóttur, bls. 50-4.) Varast
ber þó að rugla þessum hugtökum saman.
1. Allir fá jafnt, þannig að þegar köku er
skipt fá allir jafnstórar sneiðar.
2. Allir fá það sem þeir þurfa. Þannig að ef
einhver er sársoltinn getur verið rétt að hann
fái hálft brauðið en hinir þrír skipti hinum
helmingnum á milli sín.
3. Allir fá í samræmi við það sem þeir leggja
fram. Litla gula hænan át alla kökuna því hún
keypti efnið, bjó til deigið og bakaði það en
hundurinn, kötturinn og svínið fengu ekkert.
4. Allir fá það sem þeir eiga skilið. Við ein-
kunnagjöf er reynt að hafa þessa reglu í heiðri.
5. Allir fá í samræmi við lögmál hins frjálsa
markaðar, það er maður fær það verð fyrir
vöruna sem markaðurinn er tilbúinn til að
kaupa vöruna á.
Hingað til hefur heilbrigðisþjónusta á ís-
landi einkennst af því að fólk fái þá heilbrigðis-
þjónustu sem það þarf á að halda. Réttlætið í
heilbrigðisþjónustunni hefur einnig verið túlk-
að á þann hátt að reynt er að meðhöndla sams
konar sjúkdómstilfelli á sama hátt þannig að
allir eiga að fá bestu hugsanlegu meðferðina og
að gæði meðferðar séu ekki háð efnahag né
búsetu sjúklingsins.
Fjórða tegundin af siðferðilegum verðmæt-
um eru faglegar skyldur heilbrigðisstétta. Hér
skal tekið fram að faglegt má skilja tvennum
skilningi eins og Vilhjálmur Árnason hefur
bent á í bók sinni Siðfræði lífs og dauða (3).
Faglegt er þá skilið annars vegar í venjulegum
skilningi en hins vegar bendir hann á að raun-
veruleg fagleg vinnubrögð í heilbrigðiskerfinu
krefjist þess að saman fari tæknileg færni,
fræðileg þekking og siðferðileg samskipta-
hæfni. Það er ekki nóg að kunna fræðin og
framkvæma þau vélrænt heldur þarf siðferðileg
færni einnig að vera til staðar til að starfsmað-
urinn sýni raunveruleg fagleg vinnubrögð.
Þetta sjónarmið byggist á því að læknisfræðin
sé ekki bara tækni heldur líka list sem er fram-
kvæmd á hinu viðkvæma sviði lífsins.
Elsti siðaboðskapurinn sem þekktur er hefur
verið rakinn til Hippókratesar (4). Af þeim
siðferðilegu skyldum sem þar finnast hefur
skyldan að skaða ekki aðra (primum non
nocere) verið sú sem oftast er vitnað í. Á síðari
tímum hefur skráðum siðareglum heilbrigðis-
stétta fjölgað. Eftir sem áður eru þó helstu
skyldurnar við sjúklingana, samfélagið og við
stéttarsystkini en þessar stéttir hafa einnig
skyldur sem snúa að því að viðhalda færni og
þekkingu sinni (5). Ágreiningur milli þessara