Sagnir - 01.06.1997, Síða 57

kaupstað á átjándu öldinni.58 Árni hefur
vafalaust tekið eftir þessu á ferð sinni um
landið. Sú kenning að eingöngu unr-
dæmaverslun tryggði birgðadreifingu var
útbreidd á þessum tíma en var ekki reist á
sögulegum grunni.Verslunarfélagið sem
var við lýði 1620 til 1662 starfaði undir
ströngum skilmálum um að sigla til allra
20 hafna landsins.
Einnig má furða sig á þeirri einörðu
skoðun Árna að ákvæði i reglugerð ein-
okunarverslunarinnar veittu landsmönn-
um raunverulegt frelsi til að sniðganga
sinn kaupmann. Þar hefur hann sennilega
ofmetið getu landsmanna til að beita slík-
unr lagatexta fyrir sig gegn kaupmanna-
valdinu, jafnvel þótt hann sjálfur hafi um
tima viðurkennt vanmátt sinn gagnvart
því. En hugmyndir hans verður að skilja
út frá þeirri forsendu að verslun og við-
skipti í landinu byggðust að miklu leyti á
óskráðum reglum og venjurn, til dæmis í
verðmætamati. Því lagði Árni mikið upp
úr þeirri hefð sem var grundvöllur að
samkomulagi landsmanna og kaupmanns-
ins. Eitt allsherjar félag með algildum
starfsreglum og verðtöxtum myndi því
samræmast illa þessum venjum í dreifðum
byggðum landsins.
Hægt er að ganga langt í að kalla Árna
Magnússon „barn síns tíma“ út frá hlut-
deild hans i verslunardeilunni. Honum
fannst sem hugmyndir félagsverslunar-
manna væru fengnar frá nýlenduverslun
sem byggðist á að arðræna fafróðar og fa-
tækar þjóðir. Þar má ef til vill ímynda sér
að Árni hafi séð ofríki Englendinga á Ný-
fundnalandi sem víti til varnaðar. Jafn
auðvelt er að gagnrýna hugmyndir hans
út frá seinni tírna þekkingu og yfirsýn.
Athyglisverðast í þessari verslunardeilu
eru samt þau áhrif sem Árni hafði á gang
mála úti í Kaupmannahöfn. Stór hluti
kaupmanna borgarinnar og ráðgjafa í
verslunarráðinu, þau öfl sem höfðu tryggt
einveldishyllinguna 40 árurn áður, hvöttu
til stofnunar félagsverslunar og studdu það
með reikningsdæmum sem sýndu fram á
hvernig konungur gat hámarkað hagnað
sinn af Islandsversluninni. En Friðrik
fjórði fylgdi tilmælum prófessorsins sem
umfram allt snérust um hvað væri Islend-
ingum fyrir bestu. Hann virðist hundsa
tillögur helstu bandamanna sinna og
fórna persónulegum ávinningi fyrir vel-
ferð þegna sinna. Árni var því vissulega sá
valdamikli dreki sem Laxness lýsti eftir-
mynd hans, Arnasi Arnæusi. En hann var
ekki undir hæl kaupmanna í þessari deilu,
ef eitthvað er hafa kaupmennirnir verið
fastir í klóm drekans.
Tilvísanir
1 Halldór Laxness, Islandsklukkan. Eldur í Kaupinhafn. Þriðja útgáfa (Reykjavík, 1969),
bls. 330.
2 Scocozza, Benedikt, Ved afgrundcns rand. Gyldcndals og Politikcns Danmarkshistorie
1600-1700VIII. Olaf Olsen ritstýrði (Kaupmannahöfn, 1989), bls. 85-87,324.
Einn af fyrstu áfangastöðum Austur-Indíafélagsins var litli hafnarbærinn Trankebar á
suðurodda Indlands. Arni Magnússon átti í bréfaskriftum við þýska trúboðann
Nicolaus Dal sem var búsettur þar. Sjá Arnc Magnussons privatc brewcksling. Kristian
Kálund o.fl. bjuggu til prentunar (Kaupmannahöfn, 1920), bls. 112.
^ Jón J. Aðils, Einokunarvcrslun Dana á íslandi 1602-1787. Önnur útgáfa (Reykjavík,
1971), bls. 68,93.
4 Scocozza, Vcd afgmndcns rand, bls. 232-234. - Gísli Gunnarsson, Upp cr boðid ísa-
land. Einokunarvcrslun og íslcnskt samfclag 1602-1787 (Reykjavík, 1987), bls. 227.
5 Gísli Gunnarsson, Upp cr boðið ísaland, bls. 97-100.
6 Helgi Þorláksson, Sautjánda öldin (Reykjavík, 1984), bls. 8-9. - Jón J. Aðils, Einok-
unarvcrslun Dana á íslandi 1602-1787, bls. 114-116.
? Jón J. Aöils var einna fýrstur til að halda þessu fram. Sjá Einokunarvcrslun Dana á ís-
landi 1602-1787, bls. 41.
N Scocozza, Ved afgmndens rand, bls. 84-85.
^ Gísli Gunnarsson, Upp cr boðið ísaland, bls. 211. Á þessu tímabili voru jarðabókar-
tekjur teknar á leigu af kaupmönnum.
10 Gísli Gunnarsson, Upp cr boðið ísaland, bls. 79-80.- Gunnar F. Guðmundsson, „Inn-
gangur.“ Jarðabrcffrá 16. og 17. öld. Utdra'ttir. Gunnar F. Guömundsson bjó til prent-
unar (Kaupmannahöfn, 1993), bls. xx-xxi.
11 Scocozza, Ved afgmndcns rand, bls. 296. - Hrefna Róbertsdóttir, „Áætlun um allsheij-
arviðreisn íslands.“ Landnám Ingólfs. Nýtt safn til sögu þcssV (Reykjavík, 1996), bls.
37.
12 Páll Eggert Ólason, Saga íslcndingaVl. Fyrri hluti 1701-1750 (Reykjavík, 1943), bls.
12.
12 Árni Magnússon, Brcvvcksling mcdToifvus. Kristian Kálund gaf út (Kaupmannahöfn,
1916), bls. 350-351.
14 Lbs 50 fol. Safn skjala varðandi ferðir Lárusar Gottrúps, bls. 3. Hér er stuðst við
°prentaða samantekt Más Jónssonar.
15 JónJ.Aðils, Einokunarvcrslun Dana á íslandi 1602-1787, bls. 155-156.- Sigurður
Eíndal, „Dómsmálastörf Árna Magnússonar.“ Tímarit lögfræðinga 2. hefti 1963
(1965), bls. 68-69,71. - Lbs 50 fol. Safn skjala varðandi ferðir Lárusar Gottrúps, bls.
ló Lítill kærleikur hefur verið milli Heidemanns og Múllers amtmanns allt frá íslands-
arum þess fyrrnefnda.Varðveist hafa tvenn kvæði eftir þá Vídalíns-frændur.Jón og
Eál, þar sem gefið er til kynna að kona amtmannsins hafi verið lagskona fógetans.
Sjá Islcnskargátur, skemmtanir, vikivakar og þulur III. Vikivakar og vikivakakva-ði. Jón
Arnason og Ólafur Davíðsson tóku saman (Kaupmannahöfn, 1888-92), bls. 79.
l^ Gísli Gunnarsson, Upp er boðið ísaland, bls. 80.
1N Lbs 50 fol. Safn skjala varðandi ferðir Lárusar Gottrúps, bls. 7-8.
19 Lbs 50 fol. Samling af Documenter varðandi ferðir Lárusar Gottrúps. Óprentuð
saniantekt Más Jónssonar, bls. 8,10.
*-9 Árni Magnússon, Brcvveksling mcd Torfœus, bls. 354.
* ^r,n Magnússon, Brcvveksling mcd Torfœus, bls. 363.
Arni Magnússon, Embedsskrivelser og andrc offcntlige aktstykkcr. Kristian Kálund bjó
bl prentunar (Kaupmannahöfn, 1916), bls. 8-9.
23 Lbs 50 fol. Safn skjala varðandi ferðir Lárusar Gottrúps, bls. 6.
24 Álit embættismannanefndarinnar 1701-2. Óprentuð samantekt Más Jónssonar, bls.
2-3.
25 Lovsamlingfor Island I (Kaupmannahöfn, 1853), bls. 577-580.
26 Hann virðist hafa haft fremur lítil afskipti af þessari fyrstu lotu verslunardeilunnar ef
marka má bréfhans til NielsTherkelsens kaupmanns frá 19. september 1709.
Therkelsen hafði siglt með Gottrúp lögmanni haustið 1701 og vorið 1702 og í
bréfinu bað Árni hann um upplýsingar frá þeim viðskiptum. Sjá Arne Magnussons
privatc brewcksling, bls. 510.
27Jarðabók XIII (Reykjavík, 1990), bls. 5,10.
28 Arnc Magnussons privatc brcweksling, bls. 75.
29 Arnc Magnussons privatc brcweksling, bls. 92-93.
30 Helgi Þorláksson, Sautjánda öldin, bls. 7.
31 Árni Magnússon, Embcdsskrivelser, bls. 31,48.
32 Árni Magnússon, Embcdsskrivelscr, bls. 61.
33 Árni Magnússon, Embcdsskrivelser, bls. 103.
34 Árni Magnússon, Embcdsskrivelser, bls. 108-114.
35 Arnc Magnussons privatc brcvveksling, bls. 88-89.
36 Arnc Magnussons privatc brcvvcksling, bls. 147, 361-362.
37 Jón J. Aðils, Einokunarvcrslun Dana á íslandi 1602-1787, bls. 161.
38 Dillard, Dudley, Economic Dcvelopmcnt in tlic Nortli Atlantic Community. Historical
Introduction to Modern Economics. Englewood Cliffs (1967), bls. 99-101.
39Jón J. Aðils, Einokunarvcrslun Dana á íslandi 1602—1787, bls. 163.
40 AM 447 fol. Gögn jarðabókarnefndar, bls. 249.
41 Dillard, Economic Dcvclopmcnt in the North Atlantic Community, bls. 98.
42 Möller, Anders Monrad, Fredrik dcn fjcrdcs kommercekollcgium og kongelige danskc rigers
indcrlig styrke og magt (Kaupmannahöfn, 1983), bls. 36-39.
43 Árni Magnússon, Embcdsskrivelscr, bls. 134. Hér er Árni að vissu leyti ekki örugg
heimild um tillögur andstæðinganna. En útlistun hans á þeirra hugmyndum sain-
ræmist því sem Jón J. Aðils reifar úr skjölum, sbr. Einokunarverslun Daita á íslandi
1602-1787Ms. 165-166.
44 Lovsamlingfor Island I, bls. 622-623.
45 AM 447 fol., bl. 258 r-v.
46 Annálar 1400-1800 I (Reykjavík, 1922-1927), bls. 693.
47 Árni Magnússon, Embcdsskrivelser, bls. 130.
48 Árni Magnússon, Embcdsskrivelser, bls. 135-136.
49 Eg taldi 37 nöfn á bréfinu frá 30. nóvember.
50 Árni Magnússon, Embcdsskrivelser, bls. 136-138.
51 Árni Magnússon, Embcdsskrivelser, bls. 138-143.
52 Árni Magnússon, Embcdsskrivelser, bls. 145.
53 Árni Magnússon, Embedsskrivelser,b\s. 144-153.
54 Lovsamlingfor Island I, bls. 628.
55 Magnús Þorkelsson, „Umsögn um 9. árgang SagnaT Sagnir 10 (1989), bls. 113.
56 Pétur Már Ólafsson, „Illir verslunarhættir.“ Sagnir 9 (1988), bls. 58.
57 Hallgrímur Hallgrímsson, „Alþingi árin 1700 og 1701.“ SkímirCIV (1930), bls.
242-243.
58 Sjá um þetta: Árni Daníel Júlíusson, Böndcr i pcstens tid. Landbnig, godsdrift og social
konjlikt i scnmiddclaldcrcns islandskc bondesamfund. Doktorsritgerð við Kaupmanna-
hafnarháskóla 1995, bls. 307. „Kilder om handlen fra 1759-1763 viser at næsten
alle bönder handlede direkte med den danske monopolhandel."
SAGNIR 55