Sagnir - 01.06.1997, Qupperneq 87

Mynd 5. Fólksþéttni og útbreiðsla lungnapestar.
Mismunandi líðni náiima sambanda einstaklinga (c) og áhrifhennar á útbreiðslu lungnapestarfaraldurs.
Oðnun forsendum í inynd 3 en tíðni sambanda er lialdið óbreyttum. Efaðcins tvcir hafa náið samband
við smitandi cinstakling nær sjúkdómurinn ekki að vcrða að farsótt (útbreiðslutalan (Ro) er 1). Myttdin
sýnirgildi einangrunar sýktra einstaklinga.
2. Það er afar ósennilegt að lungnapest
hafi gengið unt borð í skipinu á ferð
þess til landsins enda hefðu nienn ekki
lifað ferðina af. Líklegra er að sýktar
rottur hafi verið í farangri eða hugsan-
lega einungis sýktar flær. Einhver skip-
verji hefur svo sýkst af kýlapest á leið-
inni til landsins og fengið í kjölfarið
lungnapest við komuna til landsins.
Mikilvægt er að hafa í huga að það er
tilviljanakennt að svo skuli standast á að
skipverji eða skipverjar skuli vera nreð
mestu smithæfni þegar viðskiptavinina
úr landi ber að. Enda höfðu liðið meir
en 50 ár síðan svartidauði kom til Evr-
ópu.
3. Hið mikla mannfall sem verður við
kornu skipsins á meðal þeirra sem söfn-
uðust saman getur skýrst af lungnapest.
I þröngum vistarverum skipsins þar
sem aðkomumenn söfnuðust gat
lungnapest borist manna á meðal.Væri
hins vegar einungis um lungnapest að
ræða hefðu fáir ef nokkrir komist til
sins heima með virka sýkingu ef um
einhveijar dagleiðir var að ræða.
4. Breytileg dánartíðni sjúkdómsins bend-
lr til að að bæði lungnapest og kýlapest
hafi gengið á íslandi.
3- Endurkoma sóttarinnar þegar fólk
flutti á þá staði þar sem hún hafði áður
gengið bendir eindregið til þess að
smitferjur og hugsanlega smituð nagdýr
hafi verið þar til staðar.
Það eru því sterkar vísbendingar um að
lungnapest hafi gengið staðbundið á Is-
landi, enda hafa skilyrðin stundum verið
ákjósanleg þegar fólk heldur sig inni að
vetrarlagi og þröngt hefur verið um
manninn, ekki ósvipað því sem gerðist í
Kína á fyrri hluta
þessarar aldar í neð-
anjarðargöngunum.
Merkileg athugun á
takmörkuðum
lungnapestarfaraldri í
Kína árið 1942
leiddi í ljós að fyrstu
sjúklingarnir þjáðust
af hósta og blóðspýju
en eftir því sem að
kynslóðir sjúklinga
urðu fleiri dró úr
þeim einkennum
enda jiótt ekki hafi dregið úr dánartíðn-
inni. Trúlega hefur verið um hreina
blóðsýklun að ræða út frá lungnasmiti
sem ekki náði að mynda lungnabólgu.
Stuðlar slíkur gangur farsóttar að því að
takmarka útbreiðslu lungnapestar. Má
vera að margir sjúklingar í plágunum hér
á landi hafi veikst með þessum hætti og
þvi hafi sérstakra einkenna ekki verið
getið í heimildum.
Fræðilega er afar ósennilegt, en ekki
ómögulegt að faraldurinn hafi á lands-
vísu eingöngu verið frumlungnapest.
Geta lungnapestarfaraldurs til að lifa af er
afar næm fyrir breytingum á smitlíkum
og fjölda sambanda sem smitandi sjúkl-
ingur hefur við næmt fólk (myndir 4 og
5). Meðgöngutíminn og smittíminn er
sennilega of stuttur og dánartíðnin of há
til þess að slíkur faraldur geti borist með
þeim hætti um jafn strjálbýlt og fámennt
land og Island var. Þótt útbreiðslutalan
hafi verið há í þröngbýli, sem skýrir
skyndilegt mannfall á stuttum tíma á tak-
mörkuðu svæði, er útbreiðslutalan lág ef
miðað er við landið í heild og þann til-
tölulega langa tíma sem það tók sóttirnar
að breiðast út um landið. Eins og áður
sagði getur lungnapest þróast með þeim
hætti að þeir sem síðar smitast í faraldri
verði minna smitandi. Plágurnar sem
geisuðu í tvígang á 15. öld á íslandi
þurftu því að öllum líkindum á smitferju
að halda án tillits til þess hvað orsakaði
plágurnar. Skýring Jóns Steffensens á því
að pestarbakterían hafi ein og sér lifað á
klæðum manna við hagstæð skilyrði
kulda og raka og síðan þyrlast upp og
valdið lungnapest ef klæðin voru hreyfð,
er langsótt. Engin dæmi eru um að aðrar
svipaðar bakteríur hegði sér á þann máta.
Smitferja?
Rottur og rottuflær hafa löngum verið
taldar forsenda plágufaraldra einkum í
hitabeltislöndum. Mannaflóin Pulex irrit-
ans getur að öllum
líkindum einnig skipt
máli við útbreiðslu
plágunnar einkum ef
óhreinlæti og flóa-
magnið er mikið.
Þannig getur hún
bætt sér upp minni
smithæfni en rottu-
flóin býr yfir."
Raunar hefur plágu-
faraldri sem gekk yfir
Feneyjar 1575-1577,
verið lýst þannig að
mannaflóin hafi skipt mestu um út-
breiðslu sóttarinnar.' Norski læknirinti
Per Oeding hefur sett fram þá kenningu
að mannaflóin hafi borið sjúkdóininn á
milli manna. Karl Skírnisson færir einn-
ig rök fyrir því að mannaflær hafi alla
burði til að bera Y. pestis manna á milli og
„Skýring Jóns Steffensens
á því að pestarbakterían
hafi ein og sér lifað á klæð-
um manna við hagstæð
skilyrði kulda og raka og
síðan þyrlast upp og valdið
lungnapest ef klæðin voru
hreyfð, er langsótt."
SAGNIR 85
SVARTIDAUÐI Á ÍSLAIMDI - Plágurnar 1402 og 1495