Sagnir - 01.06.1997, Qupperneq 111

Fjöldi og aldurssamsetning fullorðins og
fullvinnandi fólks er þá komið í svipað
horf og verið hefði ef bólan hejðifellt rösk-
an þriðjung af öllutn aldursfokkum jafnt.
Samt er byggðareyðingin á þessum
tíma að verulegu leyti búin að jafna sig. I
landsveitum Arnessýslu og Hnappadals-
sýslu er heimilaskipan 1729 orðin mjög
svipuð því sem verið hafði 1703, tvíbýli á
sínum stað og flestar hjáleigur byggðar.
Sama sagan er um lögbýli í Dalasýslu, þótt
hjáleigum hafi þar fækkað. Meira að
segja i Suður-Þingeyjarsýslu, þar sem
byggð varð þó allhart úti upphaflega, er
hún búin að jafna sig á 30 árum, að því er
Björn Teitsson telur. Líklega má alhæfa
það að á 20—25 árurn hafi lögbýli komist
í byggð nokkurn veginn um allt land;
misjafnt sé eftir sveitum hve langt er
komið endurreisn tví- og fleirbýla og hjá-
leigna; en tómthúsabyggðin eigi lengra í
land. Þetta gerist án þess að fólksfjölgun
valdi, heldur skipast fólksfjöldinn bara
öðru vísi á heimili: færri fullorðnir koma
á hvert heimili og færri heimili á hvert
lögbýli.
Stórabóla = svartidauði?
Þessa sögu má ekki yfirfæra á plágurnar
nema með miklum fyrirvörum.Við vit-
um ekki til að þær hafi hitt fyrir mjög
óreglulega aldursskiptingu (eins og t.d.
barnafæðina skv. manntalinu 1703). Og
sjálfar hafa þær varla lagst mjög misþungt
á aldursflokka. Dánartiðni virðist gríðarhá
á þeim heimilum sem þær á annað borð
náðu til; hvort sem margir lifðu af (eins
ogjón Ólafur Isberg hefur talað fýrir) eða
fáir (eins og byggðasaga Arna Daníels
bendir til), þá hafa þeir yfirleitt ekki
sloppið vegna mótstöðuafls síns gegn
sjúkdómnum, heldur af því að heimili
þeirra sluppu alveg við smit, og það hefur
gengið jafnt yfir alla aldursflokka.
Um breytingar á giftingaraldri og hjú-
skapartíðni er erfitt að fullyrða af því að
við vitum ekki nógu vel hvernig þeim
málum var háttað fyrir plágur. Líklegra
er þó að frjósemi fólks hafi aukist þegar
rýmkaði um það, og þess hefur þá gætt
meira en eftir stórubólu vegna þess að
tiltölulega fleira var um fólk á frjóum
aldri. En þótt fólksfjölgun væri kannski
ör, þá fór fullorðnu fólki ekki að fjölga
til niuna fyrr en árgangar fæddir eftir
plágu komust til manns, og hámarki hef-
ur fólksfjölgun ekki náð fyrr en mestur
hluti fólks á barneignaaldri var úr þess-
um stóru árgöngum, þ.e. um 1440 og
1530.
Hvort byggðaráhrifm urðu sambærileg
við það sem við þekkjum frá stórubólu,
það hefur mikið farið eftir því hve mikið
var i landinu af hjáleigu- og þurrabúðar-
byggð sem gat fært sig yfir á lögbýlin. Það
má hugsa sér svipaðar tilfærslur milli
byggðargerða og byggðarlaga, a.m.k. eftir
pláguna fyrri, en eftir pláguna síðari
höfðu innsveitir kannski ekki sama að-
dráttarafl gagnvart útróðrarbyggðunum,
sbr. það sem Gísli sagði hér áðan um arð-
bæran sjávarútveg eftir að kaupsigling
jókst á 15. öld.
Það vill svo til að heimildir um eyð-
ingu byggðar eftir plágurnar eru aðallega
frá Norðurlandi þar sem hjáleigu- og
tómthúsabyggð hefur hvort sem er varla
verið mjög stórfelld. Þá kemur upp
spurningin um tilfærslu fólks milli lands-
hluta, eins og Gísli benti á að gætt hafi
eftir stórubólu. En i venjulegu árferði er
varla við því að búast að fólk flytjist mik-
ið milli landshluta meðan enn er framboð
á góðu jarðnæði í hverju héraði. Þannig
að sú mikla auðn lögbýla á Norðurlandi
sem heimildir eru um í áratugi eftir hvora
plágu, hún bendir á manndauða sem ekki
á sér hliðstæðu í stórubólu, trúlega all-
langt umfram þá 35% mannfækkun sem
langtímaáhrif stórubólu jafngiltu.
Tilvísanir
1 Þessi grein er að mestu leyti texti sem ég samdi fyrir ráðstefnuna, en stytti nokkuð í
flutningi. Auk þess breytti ég nokkrum atriðuin í flutningi til þess að tengja þau
betur við framsögurnar sem á undan fóru, og hef ég síðan breytt þeim í textanum í
áttina við það sem ég sagði - eða vildi sagt hafa. Neðanmálsgreinum bætti ég svo
við eftir að afráðið var um útgáfu erindanna.
2 Jón Steffensen, Metining og meinsemdir. Ritgerðasafn um mótun og sögu íslenskrar þjóðar
og baráttu hennar við hungur og sóttir (Reykjavík, 1975), bls. 275-319.
3 Jón Steffensen, Menning og meinsemdir, bls. 301-308.
4 Manntal á íslandi árið 1703, tckið að tilhlutim Arna Magnússonar og Páls Vídalín, ásamt
manntali 1729 íþrem sýslum (Reykjavík, 1924-1947).
5 Manntalið 1703. Hagskýrslur íslands II (Reykjavík, 1960), bls. 21. — Manntal 1729 í
þretnur sýslum. Hagskýrslur íslands II. Útg. Hans Oluf Hansen (Reykjavík, 1975),
bls. 59.
6 Um byggðareyðingu eftir bóluna er miklu bætt við fyrri athuganir - og einmitt í
því skyni að auðvelda samanburð við afleiðingar pláganna, í doktorsritgerð Arna
Daníels Júlíussonar, Bonder i pestens tid. Landbmg, godsdrift og social konjlikt i senmidd-
elaldcrens islandske bondesamfund. Ph. d. ritgerð við Kaupmannahafnarháskóla 1996.
Sjá einkum bls. 146-154 og 439-462.
7 Sjá Árni Daníel Júlíusson, Bondcr i pestens tid, einkum bls. 89-108, 138-145 og
166-167.
8 Fólksfjölgun eftir plágurnar gat hæglega orðið örari en eftir stórubólu - þegar af-
brigðileg aldursskipting hamlaði viðkomu þjóðarinnar - og eftir inóðuharðindin,
þegar skortur á búfé hefur tafið fyrir stofnun nýrra heimila. Ef fólksfækkun í plág-
unum varð gríðarlega mikil má jafnvel vera að áratugina á eftir hafi strjálbýli haml-
að útbreiðslu farsótta og þannig stuðlað að fólksfjölgun.
9 Það á víst að gera ráð fyrir að tegundarþróun sóttkveikja sé að jafnaði mjög ör, auk
þess sem miklu getur munað á stofnum þeirra á hverjum tíma, og enn fremur valda
þær mjög virku náttúruvali meðal tegunda sem þær lifa á. Þess vegna er ekki nema
í mjög grófum dráttum hægt að treysta því að miðaldaplágan hafi hagað sér eins og
nútímaplágan. Það á m.a. við um útbreiðsluhætti hennar og smitleiðir.
Spurningunni um það, hve greiðlega mannafló hafi borið pestarsmit, verður t.d. að
svara út ffá því hvað komi heim við vitneskju okkar um hegðun faraldursins. Fló-
arsmit skýrir mjög vel hvernig sóttin gat borist um stijálbýlar sveitir (bæði hér og
erlendis). Það gerir hins vegar torskilið hve sjaldan hún barst til Islands (ég geng út
ffá því að stórfelldur mannfellir í plágunni síðari sé afsönnun þeirrar kenningar Jóns
Ólafs að pest hafi gengið margsinnis á íslandi); einhvern veginn voru smitleiðir
pestarinnar slíkar að Islandshaf var henni miklu meiri torfæra en t.d. bólusóttinni.
Ef flærnar af nýdánum manni voru bráðsmitandi (eins og flær af nýdauðri rottu), þá
skýrist vel hvernig flest eða allt heimilisfólk á bæ gat veikst skyndilega, t.d. á jarðar-
farardegi hins látna. En allt passar það lakar ef sýkillinn þurfti fyrst að eyða dögum
og vikum í að stífla maga flóarinnar. Og hafi fló hæglega haldist smitandi í margar
vikur.jafnvel mánuði, þá hlýtur plágan að hafa verið mjög lengi að ljúka sér af í
hveiju héraði, jafnvel torskilið hvernig henni gat létt fyrr en flestir eða allir höfðu
sýkst, og hefur hún þá varla verið eins mannskæð og heimildir benda annars til.
10 Það er t.d. athyglisvert að þegar plágan fýrri kom í annað og jafnvel þriðja sinn á
sama stórbýli (Nýi annáll segir þá sögu um Skálholt, Kirkjubæ og Þykkvabæ; hugs-
anlegt er að hún eigi réttu lagi aðeins við einn staðinn eða tvo og hafi verið yfir-
færð á fleiri), þá stráfellur vinnufólkið engu síður en í fýrstu sóttarhrinunni. Eftirlif-
endur virðast sem sagt ekki búa að neinu ónæmi, væntanlega vegna þess að þeir
hafi ekki náð bata eftir sýkingu, heldur lifað af fýrsta faraldurinn með því að sýkjast
ekki. Hóp vinnufólks, t.d. í Skálholti, sem skrapað var saman í hálfeyddum sveitum,
má líta á sem nokkuð markvert úrtak af eftirlifendunum.
11 Jón Steffensen, Menning og meinsemdir, bls. 296-297, niðurstaða 26,4% fýrir landið í
heild. Mér virðist varhugavert að gefa dánartölu Snæfellsnessýslu, sem er mjög há
en virðist ónákvæm, stendur á heilu hundraði, eins mikið vægi og hún fær í reikn-
ingum Jóns. Enn fremur er varhugavert að áætla manndauða á Austurlandi, sem
engar tölur eru til um, eftir landsmeðaltali sem aðallega er reist á tölum frá Suð-
vestur- ogVesturlandi, þar sem fremur lágar tölur af Norðurlandi benda til að held-
ur hafi dregið úr sóttinni á leið hennar austur eftir.Jón gerir ráð fýrir óbreyttum
fólksfjölda frá 1703 fram til bólu (bls. 295 og 298), og virðist hafa veruleg rök fýrir
því, sbr. þó aðra skoðun Árna Daníels, sjá: Árni Daníel Júlíusson, Bondcr i pcstens
tid, bls. 146.
12 Rakið hjá Jóni Steffensen, Menning og meinsemdir, bls. 305-307.
13 Jarðabók Orms Daðasonar yfir Dalasýslu, birt í Sögu 1965, sjá úrvinnslu í: Árni
Daníel Júlíusson, Bonder i pestens tid, bls. 151.
14 Tölur í: Árni Daníel Júlíusson, Bonder i pestens tid, bls. 462, sbr. kort bls. 149, sýna
þetta, og þó ekki til fulls þar sem jarðabókin var tekin svo seint í Þingeyjarsýslu að
það skekkir nokkuð samanburð við önnur svæði. Samkvæmt skýringum Gísla
Gunnarssonar hér að framan má gera ráð fýrir að byggð jafni sig seinna á Norð-
austurlandi en víðast hvar annars staðar.
15 Björn Teitsson, Eignarhald og ábúð á jörðum i Suður-Þingeyjarsýslu 1703-1930. Sagn-
fræðirannsóknir 2 (Reykjavík, 1973), bls. 83.
SAGNIR 109