Læknablaðið - 15.06.2001, Blaðsíða 83

UMRÆÐA & FRÉTTIR / ÍÐORÐAPISTILL 134
Vala
Jóhann Heiðar
Jóhannsson
Netfang:
johannhj@landspitaIi.is
Dægradvöl IX
Hver er
sjúklingurinn og
hver er sjúkdóms-
greiningin?
„Bæði með haus- og
hlustarverk
heyrnarlaus rétt að
kalla,
þrútið með auga og
þurra kverk,
þjáður frá tá að
skalla,
býst ég í bólið skjótt
með beinverki og
hitasótt,
hóstandi í háttinn
fer,
hnerra og snýti mér,
skekjandi skanka
alla.“
ÍSLENSK MÁLSTÖÐ FÉKK ÁBENDINGU UM AÐ
latneska heitið talus væri bæði notað um beinið sem
nefnt er vala á íslensku og um líkamssvæðið sem nefnt
er ökkli. Iðorðasafn lækna birtir einungis heitið vala
með flettunni talus og orðhlutann völu- með flettunni
talar. Eins er farið að í þremur erlendum
læknisfræðiorðabókum, Wileys (1986), Stedmans
(1995) og Dorlands (2000), að einungis er vísað í
beinið, ankle bone, en ekki í ökklann sem heild. í
sama streng tekur hin mikla ensk-enska orðabók
Websters, en bætir því við að talus geti einnig merkt
spilateningur (E. die). Aðrar heimildir greina svo frá
því að spilateningar gerðir úr völubeinum dýra hafi
einungis haft fjórar táknmerktar hliðar. Þeir, sem eitt
sinn léku að legg og skel, geta án efa séð fyrir sér
hversu lítil fyrirhöfn það var að gera fjórhliða
spilavölu úr hækilbeini sauðkindarinnar.
Ökkli
Tvær tiltækar latnesk-enskar orðabækur birta hins
vegar bæði heitin ankle (ökkli) og ankle-bone
(ökklabein, vala) með flettunni talus. Ekki kemur
fram hvor merkingin er upprunalegri, en þetta styður
fyrrgreinda ábendingu.
Iðorðasafn lækna skilgreinir ekki ökklann en
Islensk orðabók Máls og menningar tilgreinir svœðið
kringum ökklaliðinn milli fótar og mjóaleggjar. Tvö
ökklasvæði eru tilgreind í Líffæraheitunum,/remra og
aftara ökklasvœði, regiones talocruralis anterior et
posterior. Að lokum má nefna lýsingu Iðorðasafnsins
á neðri útlimnum: mjöðm, lœri, leggur, ökkli og fótur.
Þar finnst undirrituðum reyndar að hné hafi orðið
útundan, en það er önnur saga. Samkvæmt þessu er
ökkli tiltekinn hluti eða svæði á neðri útlim. A því
svæði eru liðamót, ökklaliður, articulatio talocruralis.
Nokkuð ber nú á því í daglegu tali að liðamótin séu
nefnd ökkli.
Asthma
Fyrirspurn barst um hvernig fara ætti með íslenska
heitið á þeim sjúkdómi sem asthma nefnist á ensku.
Uppruninn er í grísku þar sem asthma merkir mœði
eða að vera móður. íslensk læknisfræðiheiti Guð-
mundar Hannessonar tilgreina andarteppu og
kafmœði sem íslensk heiti á asthma bronchiale.
Iðorðasafn lækna nefnir hins vegar eingöngu astma.
Um íslenskan framburð á þessu heiti var lítillega
fjallað í 49. pistli (FL 1994;12(1):4) og þess getið að
„téinu" væri gjarnan sleppt í framburði og jafnvel í
rituðu máli einnig. Það finnst undirrituðum vera í
samræmi við þá stefnu sem stundum er tekin, að búa
til íslensk heiti með að taka upp hljóðrétta ritun á hinu
erlenda heiti. Samheiti lyfja eru gjarnan þannig
meðhöndluð. Samkvæmt þessu væri rétta íslenska
heitið asma. Undirritaður þykist reyndar sjálfur tjá
leyfarnar af sinni norðlensku harðmælgi með því að
halda „téinu“ í framburði.
Asmi
Hitt er svo annað mál að ekki eru allir sammála því
að íslenska heitið sé haft í hvorugkyni, það asmað.
Margir læknar nota orðið í karlkyni og segja því hann
asminn. Eftir að hafa velt þessu fyrir sér nokkra
stund ákvað undirritaður að gera könnun. Hópur
læknaritara á Landspítala Hringbraut fékk sendan
tölvupóst með beiðni um að tilgreina hvernig þeir
stafsettu heitið oftast og hvort kynið væri haft á því.
Meirihlutinn sagðist rita ,,th“(28/37) og nola orðið í
karlkyni (32/36), ef það væri á annað borð kyngreint.
Nú er ekki annað eftir fyrir Sunnlendingana en að
taka stökkið og segja hér eftir og rila: asmi.
Aðgengi
í febrúarblaðinu var fjallað um bioavailability. Vakin
var athygli á íslenska heitinu aðgengi, sem tekið
hefur verið upp í lyfjalýsingum. Til gamans má einnig
nefna danska heitið biotilgængelighed, þýska heitið
Bioverfiigbarkcit og franska heitið biodisponibilité.
Síðari orðhlutinn í öllum þessum heitum gefur til
kynna að eitthvað sé til reiðu eða aðgengilegt.
Tveir lesendur létu frá sér heyra. Þorkell
Jóhannesson, professor emeritus, hringdi og sagði frá
því að þessi íslenska þýðing á bioavailability hefði
orðið til fyrir mörgum árum í lyfjanefnd undir forsæti
landlæknis. Þorkell mundi ekki hvenær það var, en
nefndin var skipuð árið 1973 og starfaði lengi.
Jóhann M. Lenharðsson, lyfjafræðingur, sendi tölvu-
póst og sagðist sáttur við heitið aðgengi. Hann benti
síðan á samsetninguna absolute bioavailability. sem
hann taldi að hefði ýmist verið nefnd heildaraðgengi
eða nýting. Jóhann benti einnig á samsetninguna
relative eða apparcnt bioavailability. Leitað var ráða
hjá Magnúsi Jóhannssyni prófessor, sem vildi nefna
slíkt afstœtt aðgengi.
Nýting er án efa gott heiti, en undirrituðum finnst
sjónarhornið þá annað og að samstæðan aðgengi,
heildaraðgengi og afstætt aðgengi sé besti kosturinn.
Næringarfræði
Kolbrún Einarsdóttir, næringarfræðingur, sendi
tölvupóst til að benda á að enska heitið dietitian
(dietician) ætti að þýða með íslenska heitinu
næringarráðgjafi, en ekki eins og fram kemur í
íðorðasafni lækna með öðru af heitunum nœringar-
frœðingur eða manneldisfræðingur. Enska heitið
nutritionist er hins vegar rétt þýtt með íslenska
heitinu næringarfræðingur.
Læknablaðið 2001/87 583