Læknablaðið - 15.01.2004, Síða 69

UMRÆÐA & FRÉTTIR / ÍÐORÐAPISTILL 162
Tól og tæki
Undirritaður vandist því þegar á barnsaldri að
greinarmunur væri gerður á heitunum tól annars
vegar og tæki hins vegar. Því hefur komið illa við
máltilfinningu hans að skriflegir spurningalistar og
skráningargögn af ýmsu tagi séu nefnd tæki. I vax-
andi mæli heyrist nú sagt um tiltekinn spurningalista
að hann sé rannsóknartæki eða greiningartæki.
Gagnalista af þessu tagi vill undirritaður fremur
nefna verkfæri eða tól. Gaman væri að heyra skoð-
anir annarra á þessari íhaldssemi.
Verkfæri og áhöld
Verkfæri finnst aðeins á einum stað í íðorðasafni
lækna, og þá sem ein af þremur íslenskum þýðingum
á instrument. Um uppruna þess er ekki getið í Orð-
sifjabók Ásgeirs Blöndal Magnússonar, en Orðabók
Háskólans tilgreinir notkunardæmi allt frá miðri 16.
öld. Orðið er lipurt og laglegt samheiti um þau tól og
áhöld sem menn nota við framkvæmd verka sinna.
Fyrri hlutinn táknar starf iðju eða afmarkað verkefni
og síðari hlutinn er dreginn af sögninni að fœra og
lýsingarorðinu/íur. Fleirtölumyndin færi kemur fyrir
í ýmsum læknisfræðilegum samsetningum og táknar
þá samstæðu, hóp eða hluta líffœra sem vimm tiltekin
störf svo sem augnfæri, húðfæri, kynfæri, meltingar-
færi, tárafæri og öndunarfæri.
Áhald finnst á nokkrum stöðum í íðorðasafninu.
Það er fyrst og fremst notað í útskýringum og lýsing-
um á verkfærum (applicator, dilator, retractor) sem
notendurnir halda í höndunum. Ekki er þó fullt sam-
ræmi í texta skýringanna, því einstaka stóru tæki
(cardiograph) er einnig lýst sem áhaldi. Heitið áhald
er hins vegar fullkomlega gegnsætt og á greinilega
við um verkfæri sem halda má á.
Tæki og tól
Tæki birtist í mörgum samsettum heitum í íðorða-
safninu, sem undirritaður er sáttur við, svo sem
heyrnartæki, sogtæki, sótthreinsunartæki, súrefnis-
tæki, úðatæki og öndunartæki. Þarna er um vélar eða
vélræn verkfæri að ræða og ekki hægt að amast við
slíkri notkun. Orðið tæki er hins vegar notað án sam-
ræmis í ýmsum lýsingum íðorðasafnsins þar sem verið
er að gera grein fyrir einföldum áhöldum (biopsy
clamp, depressor). Við slíku vill undirritaður amast.
Heitið tól finnst ekki í íðorðasafni lækna, en
nefna má að í fleirtölu hefur það stundum verið
notað um kynfæri karla. Af almennum, samsettum
heitum koma helst í hugann orðin hörkutól og
símtól. Orðabók Háskólans birtir heimildir um orðið
tól allt frá 16. öld og þá einkum í tengslum við verk-
færi. Þar birtast einnig skemmtileg orðatiltæki: Hver
ersínum tólum tamur og Hentug tól gera mann hagan.
Orðsifjatengsl eru meðal annars við enska nafnorðið
tool. Heitið tól vill undirritaður nota í almennum,
samsettum heitum á einföldum verkfærum, svo sem
fyrrgreindum hjálpargögnum, sem þá nefnist rann-
sóknartól og greiningartól.
Erfitt reyndist að finna formlegar heimildir þessu
til stuðnings. Segja má einfaldlega að íslenskar orða-
bækur vísi fram og aftur milli áhalda, tóla, tækja og
verkfæra, án þeirrar aðgreiningar sem gerð var hjá
viðmælendum á Norðurlandi forðum. Undirritaður
telur það hins vegar auðga íslenskuna að geta að-
greint mismunandi hugtök og fyrirbæri með merk-
ingarbærum heitum.
Reversibility
Reynir Þorsteinsson, læknir á Akranesi, sendi kveðju
og bað um umfjöllun um reversibility test. Um er að
ræða klínískt próf sem gert er hjá astmasjúklingum
og þeim sem grunaðir eru um astma. Loftflæði er
mælt með öndunarmæli. Eftir fyrstu mælingu er gefið
berkjuvíkkandi lyf og önnur mæling gerð eftir hæfi-
legan tíma. Niðurstöður eru bornar saman og reikn-
að út hvort lyfið hafi aukið loftflæði. Greining á
astma byggist á því að aukning sé marktæk (viðmið
gjarnan 15%).
Hugmyndin að baki enska heitinu er sú að lyfið
valdi viðsnúningi, leiði til þess að einkennin gangi til
baka. Ensk-íslensk orðabók Arnar og Örlygs birtir
enska nafnorðið reversibility og þýðingarnar:
1. breytanleiki, hnekkjanleiki. 2. gagnhverfni, jafn-
gengni, tvígengni. 3. viðsnúanleiki. Finna þarf lipurt
heiti. Á rannsóknarbeiðni göngudeildar lungnasjúk-
dóma á LSH fær prófið heitið „öndunarmæling með
berkjuvíkkandi lyfi“. Frá lungnalæknum, sem spurðir
voru álits, kom heitið afturkræfnispróf. Það er án efa
byggt á þýðingu íðorðasafns lækna á lýsingarorðinu
reversible: afturkvœmur, afturhverfur. Heitið er ekki
lipurt og að auki er undirrituðum meinilla við „s“-ið
sem tengir saman annan og þriðja orðhluta. Aftur-
kræfni er kvenkynsnafnorð og tekur ekki með sér
eignarfalls-„s“ þannig að þarna er um svonefnt tengi-
„s“ að ræða, sem er óþarft að mati undirritaðs.
Tvær leiðir koma þá til greina. Annars vegar að
þýða nokkuð orðrétt og hins vegar að finna nýtt heiti
sem leggur áherslu á annan þátt en afturkræfnina.
Með fyrri aðferðinni má finna nokkur heiti: aftur-
batapróf, afturkvæmnipróf, gagnhverfnipróf, um-
hverfupróf og viðsnúningspróf. Ekkert þeirra er
reglulega lipurt. Síðari aðferðin gefur heiti eins og til
dæmis bötunarpróf og meðferðarpróf. Nafnorðið
bötun táknar að gera betri eða að verða betri. Er það
ekki alveg viðunandi?
Jóhann Heiðar
Jóhannsson
johannhj@landspitali.is
Læknablaðið 2004/90 69