Tímarit Máls og menningar - 01.09.1984, Blaðsíða 103

mikilvægra þátta, sem eiga eftir að koma
svo greinilega í ljós í verkum Laxness.
Fáeinar blaðsíður í þessum kafla fjalla
síðan um Sölku Völku (98 — 102) undir
fyrirsögnunum „Mellanlandning i en
fiskeby“ og „Ideologisk utveckling“. En
sá þáttur er einkennilega þunnur. Það er
margt sem vantar hér tilfinnanlega í sam-
bandi við „hinn hugmyndafræðilega og
fagurfræðilega bakgrunn". Við vitum
mikið um þjóðfélagslegar og pólitískar
forsendur þeirrar þróunar sem á sér stað
á Oseyri við Axlarfjörð. Samtíma heim-
ildir eru margþættar og skýra ýmislegt í
lýsingunni á þessu sjávarþorpi. En ekk-
ert af þessu efni hefur AS notfært sér.
Lýsing höf. á Arnaldi og ýmsum stig-
um („stadier") í persónulegri þróun
hans er að mínu áliti villandi. Þannig
segir að Arnaldur nái „þriðja stiginu",
„þegar kommúnisminn hverfur og taó-
ískar skoðanir og kynferðislegar athafn-
ir koma í staðinn", en í 18. kafla sögunn-
ar sé hann „skyndilega" genginn yfir „til
taóisma og almennra efasemda“ (98).
Það er eitt útaf fyrir sig, að „taóisma"
verður varla vart í þessu sambandi, enda
skilgreinir AS hvorki hér né annarsstað-
ar hvað hann á við með taóisma eða
hvernig Laxness sjálfur skilur þetta
flókna hugtak. En fyrst og fremst fer
Arnaldur ekki af einu stigi yfir á annað.
Hér er aðeins um að ræða aðra hlið
persónuleika hans. Aðalhugmynd hans
er að vísu að breyta þjóðfélaginu í sósíal-
íska eða kommúníska átt, alveg einsog
það var hugmynd skáldsins í Alþýdu-
bókinni. En þrátt fyrir allt tal um hina
þjóðfélagslegu heild er Arnaldi um leið
ljós einmanaleiki mannanna. Þegar ein-
staklingurinn fæðist og þegar hann gefur
upp öndina, segir Arnaldur við Sölku, er
ekkert „sem getur breytt hlutskipti
Umsagnir um bœkur
hans, hvorki guð né mergðin, ekki einu
sinni verklýðsfélag, jafnvel ekki bylting.
Þegar öllu er á botninn hvolft, þá er
maðurinn einn, aleinn, — hann finnur
það, þegar banastundin nálgast, þegar
hann veit, að hann á að deyja sínum
dauða — einn“ (322). Það er eitthvað af
sömu spennu milli mannsins sem þjóðfé-
lagslegrar einingar og sem einstaklings,
sem Alþýðubókin ber vitni um.
AS segist finna í Sölku Völku trúarlegt
táknkerfi, en það kvað vera í því falið, að
„Sölku má setja í spor guðsmóður, en
Arnald má að nokkru leyti skoða sem
Kristsmynd" (100). Þetta er í meira lagi
einkennileg staðhæfing, enda ekki bent á
neina staði í sögunni sem gætu rökstutt
þessa skoðun og gert hana sennilega.
Hinsvegar er ekki sagt frá alveg ótví-
ræðu dæmi um Kristsmyndina sem
tákn. Húsmóðirin Sveinbjörg, sem er að
deyja frá börnum sínum í mikilli fátækt
og eymd, ber á banabeði eigin þjáningar
saman við þjáningar Krists. Þetta er í
fullu samræmi við fróðlega grein eftir
Laxness, „Inngangur að Passíusálmum",
sem birtist fyrst í Iðunni árið 1932. I
þeirri grein er hinum íslenska almúga-
manni í þjáningum sínum einmitt líkt
við Krist.
ÁS ber einnig saman Alþýðubókina og
Sölku Völku. En í hinni síðari segir hann
að sé „tekið meira tillit til mannlegs
breyskleika og mannlegrar „náttúru" en
í greinasafninu"; hinn „hugmyndafræði-
legi munur milli þessara tveggja bóka“
sé áberandi (102). Höf. talar ennfremur
um að hinn pólitíski boðskapur í Sölku
Völku sé veikari en í Alþýðubókinni
(101). Eg efast um að hér sé um að ræða
neins konar grundvallarbreytingu eða
skoðanaskipti hjá skáldinu. Munurinn
milli þessara rita, sem AS bendir á, virð-
ist liggja í hlutarins eðli og stafa af því að
453