Tímarit Máls og menningar - 01.09.1984, Blaðsíða 101

í fjórða kaflanum, „Alþýðubókins ideo-
logi“ (81 — 102), erum við enn á vel
plægðri jörð; nýjungar eru fáar og í
sumum tilfellum fjarska umdeilanlegar.
Það er rétt athugað hjá AS, að skyn-
semistrúin í bókinni „getur minnt á
heimspekinga og rithöfunda upplýsing-
arstefnunnar" (82). Það mætti bæta því
við, að Laxness sneri löngu seinna á
íslensku einu af þekktustu verkum
þeirrar stefnu, Candide (1759) Voltaires,
undir heitinu Birtingur (1945). Hinsveg-
ar finnst mér útleggingar AS um vísinda-
dýrkun („scientism") Laxness, um raun-
speki („positivism") og rökfræðilega
reynslusönnunarstefnu („logisk empir-
ism“) varpa litlu ljósi á efnið. Hér er
mest um óþarfa handbókarfræðslu að
ræða. Svipað er um útúrdúr AS um
„ágreininginn milli hins ljósa og hins
skreytta máls“ (84), með tilvísunum til
Platós en einnig til nútíma spekinga eins-
og Hans-Georg Gadamer og Júrgen Ha-
bermas. Slíkt er nánast truflandi í þessu
sambandi.
Röksemdafærsla Laxness í Alþýðu-
bókinni er vissulega ekki alltaf pottþétt
og sannfærandi. Hann hefur skemmtun
af að koma lesendum sínum á óvart og
getur þá látið ýmislegt fjúka. En stund-
um finnst mér AS gera hann kærulausari
í hugsun sinni en hann er: „Eitt dæmi
um að hann rugli saman hlut og tákni er
þegar hann skrifar, að bílferðir útí sveit
hafi komið í staðinn fyrir landslagsmál-
verk“ (85). En að segja að eitthvað komi
í staðinn fyrir annað er ekki að rugla
saman. Laxness á einfaldlega við, að þar
sem tæknin hafi gert okkur kleift að fara
út til að skoða landslagið hvenær sem er,
þá sé orðið óþarft að hengja myndir á
stofuvegg heima hjá sér. (En auðvitað
þurfum við ekki að vera honum sam-
mála!)
Umsagnir um bœkur
Undir fyrirsögninni „Renlighetsfrág-
orna“ (96—97) prófar höf. nokkurs kon-
ar djúpsálfræðilegt sjónarmið á Alþýðu-
bókinni. Skáldið kvað finna til sektar
„sem atvinnuhöfundur (rithöfundur/
skækja)". Þá yfirfærist sálarkreppan á
umhverfið, og einstaklingurinn fer að
þvo burt ósýnilegan skít. En að áliti AS
er „ástæða til að tala um óeðlilega
hræðslu við óhreinindi hjá Laxness"
(96), þessvegna skrifar hann hinn mergj-
aða kafla „Um þrifnað á Islandi“ (96).
Er þetta ekki dálítið langsótt skýring?
Þegar Laxness skrifaði um þetta efni,
dvaldi hann í Bandaríkjunum, með
mönnum sem „baða sig á hverjum degi“,
einsog segir í formálanum að annarri
útgáfu bókarinnar, 1945. Laxness hefur
einfaldlega séð það hreinlætisástand,
sem hann þekkti heiman að, í ljósi
reynslu sinnar þar vestur frá. En manni
sem fann hjá sér köllun til að vera uppal-
andi þjóðar sinnar á sem flestum svið-
um, var auðvitað óþrifnaður almennings
þyrnir í auga. Enda var Island ekki sér
um sóðaskap á okkar breiddargráðum í
þá daga. Árið 1938 samdi rithöfund-
urinn Ludvig Nordström heila bók um
óþrifnaðinn í sænskum héruðum, Lort-
Sverige!
í sambandi við „veika stéttarstöðu"
(96) skáldsins tekur AS einnig upp and-
stæðuna karlmaður-kvenmaður. En sem
„nemandi alþýðunnar (í þjóðfélagi þar
sem karlmenn ráða)“ (97) getur rithöf-
undurinn litið á sjálfan sig sem veikan og
„kvenlegan“. Til hinnar veiku og kven-
legu hliðar telur AS friðarviljann og taó-
ismann í bókum Laxness og heldur því
fram, að þessir þættir séu þar venjulega
holdi klæddir í „konum, oftast gömlum
konum" (97). Sú staðhæfing er blátt
áfram röng. Fulltrúar taóismans hjá Lax-
ness eru yfirleitt karlmenn. Það nægir að
451