Tímarit Máls og menningar - 01.09.1984, Blaðsíða 104

Tímarit Máls og menningar
þetta eru tvær gerólíkar bókmennta-
tegundir. Alþýðubókin er að verulegu
leyti áróðursrit. Höfundurinn talar þar í
eigin nafni og setur fram skoðanir sínar
milliliðalaust. En í skáldsögu, þar sem
persónur eru settar á svið og látnar lifa
lífi sínu með þeim mótsögnum sem ein-
kenna flestar mannlegar verur, verður
óeðlilegt að fylgja kórréttri línu, enda
þótt hugmyndaheimur skáldsins sé enn-
þá sá sami.
5. kafli, „Mellankrigstidens sovjetskildr-
ingar“ (103 — 17), fjallar um íslenskar
ferðasögur frá Sovétríkjunum sem sér-
staka bókmenntagrein, m.a. undir fyrir-
sögnunum „Form“ og „Retorik“. AS
sýnir fram á að þessar bækur eru yfirleitt
með mjög svipuðu sniði, auðsjáanlega
vegna þess að gestgjafarnir hafa skipu-
lagt ferðirnar innanlands samkvæmt fyr-
irfram ákveðinni áætlun. Þessi kafli er í
sjálfu sér forvitnilegur, þó að hann sé
útúrdúr innan ramma ritgerðarinnar. Af
Sovétbókum Laxness er það einungis sú
fyrri, I Austurvegi (1933), sem kemur
beint við tímabilið sem ÁS hefur tekið
til athugunar. Hún fjallar meðal annars
um landbúnaðarmál og stéttarskiptingu
bænda samkvæmt sovéskri skoðun. En
einsog kunnugt er hefur Laxness að
nokkru leyti notfært sér þá fræðslu í
Sjálfstaðu fólki. Gerska œfintýrið (1938),
sem er langtum mikilvægara verk en I
Austurvegi, hefur af eðlilegum ástæðum
lítið að segja sem „bakgrunnur" að
Sölku Völku eða Sjálfstæðu fólki. Hins-
vegar varpar sú bók nokkru ljósi á pers-
ónusköpun skáldsins í Heimsljósi.
Lokakaflinn, „Laxness politiska engage-
mang“ (118—27), kemur manni dálítið á
óvart á þessum stað, þar sem efnið hefur
verið til umræðu fyrr í ritgerðinni. En
fyrri þátturinn hér, „Laxness artiklar"
(118—24), er nánast skrá yfir greinar
hans og fjallað um sjónarmið sem þegar
hafa verið rædd bæði í sambandi við
Alþýðubókina, Sölku Völku og Sjálfstætt
fólk. Þetta er að mér finnst frekar trufl-
andi niðurskipun efnisins; ekki hefur
þetta yfirlit heldur neinar umtalsverðar
nýjungar að bjóða. Af einhverjum
ástæðum heldur höf. einnig áfram (122 —
24) talsvert fram yfir tímatakmörk
bókar sinnar, t.d. með ýmsar greinar
Laxness frá 1939, um heimsstyrjöldina.
Þetta kemur ekki heim við tilgang rit-
gerðarinnar og hefur þar að auki verið
rætt miklu ýtarlegar fyrr af fræði-
mönnum.
Loksins er á tveimur blaðsíðum eða
svo fjallað um Sjálfstætt fólk, reyndar
aðeins um eitt einasta atriði í þessari
margþættu skáldsögu. AS gerir sem sé
tilraun til að útskýra „skilninginn á nátt-
úrunni" og setur frá því sjónarmiði upp
fimm atriði. Lítum á þriðja atriðið, und-
ir fyrirsögninni „Romantiken" (124-
25) . I sambandi við ungmennafélagið,
sem fer í „skógarferð“ í íslenskum
öræfum, „syngjandi ættjarðarljóð“,
heldur hann því fram að náttúruskoðun
þeirra sé „samkvæmt skáldsögunni vörn
fyrir auðvaldskerfið. Hún gerir það
mögulegt að skoða landslag sem fagurt
og vegsama sveitina yfirleitt."
Eg fæ ekki betur séð en að ÁS rugli
hér saman tveimur hlutum, eða sjónar-
miðum. Það er auðvitað ekki rómantísk
náttúruskoðun sem slík, sem er „vörn
fyrir auðvaldskerfið". Það er ekki fyrr
en þeirri skoðun er beitt í áróðursskyni,
til þess að sætta smábóndann við mis-
kunnarlausa tilveru hans, sem hún getur
fengið þá merkingu. Einsog allir lesend-
ur Sjálfstæðs fólks vita nær rómantísk
náttúruskoðun hámarki sínu í frásögn
454