Tímarit Máls og menningar - 01.09.1984, Blaðsíða 114

Tímarit Máls og menningar
kalt á Islandi og þrá hans beinist að því
að fá að liggja í eigin kirkjugarði. Sýslu-
maðurinn reynist Guðmundi skáldi vart
verðugur mótherji, svo fordrukkinn sem
hann er, og meistari Jónmundur Hítalín
fær einnig háðuglega meðferð af sömu
sökum.
I Islandsklukkunni lætur Halldór
Laxness einn helsta örlagavald Jóns
Hreggviðssonar heita Arnas Arnæus —
Árna Árnason — og hefur sú persóna á
sér svip Árna Magnússonar eins og
menn vita. Fyrir vikið verður persónan
fulltrúi fleiri manna en Árna, hann verð-
ur táknmynd tiltekins afls í sjálfstæðis-
baráttu þjóðarinnar, sem aftur táknger-
ist í Snæfríði Islandssól. Þetta er Hafnar-
Islendingurinn, Menntamaðurinn, Ast-
mögurinn.
Að Jónmundi Hítalín er einnig aug-
ljós fyrirmynd, meistari Jón Vídalín, og
Þórarinn gerir líkt og Laxness: hann
hnikar nafninu ofurlítið til á meðan
ýmsar aðrar persónur sem voru uppi
halda sínum nöfnum. Og þetta gerir
hann sennilega í svipuðu skyni: að láta
persónuna standa fyrir annað og meira
en einungis sjálfa sig, láta hana vera í
senn einstakling og tákn. Það er því þess
virði að staldra ögn við og virða mann-
inn fyrir sér.
Til er Þáttur lítill eða ágrip af Guð-
mundi skáldi Bergþórssyni eftir Bólu-
Hjálmar og er hann að finna í Ritsafni
hans frá 1965. Þar segir m.a. um fund
þeirra Guðmundar og Jóns: „Áttust þeir
biskup og Guðmundur margt við í ýms-
um viðræðum og kappræðum, og fannst
biskupi svo mikið um Guðmund, að
hann yfirlýsti því, að hann sjálfur hefði
ekkert yfir hann utan hempu þá, er
mennirnir hefðu á sig hengt og gætu
tekið aftur ef vildu.“ (III 67). Svipað er
uppi á teningnum í þjóðsögum Ólafs
Davíðssonar — þar er greint frá heitri
kappræðu þeirra. Þórarinn gerir eins og
munnmælin: hann stefnir saman alþýðu-
skáldinu sem er stórt í sinni kröm og því
kennivaldi sem hefur haldið kynngi-
magnaðastar stólræður á Islandi; full-
trúar tveggja stétta en þó af sömu stétt,
menn sem hafa framfæri sitt af orðum —
en beita kynngi sinni í þágu ólíkra afla,
þessa heims og annars: Jónmundur full-
trúi kirkju og kristni og yfirstéttar, Guð-
mundur í slagtogi við þjófa og lausa-
menn og ætlar að láta Sjálfan Pálma
Purkólín ráða fram ir sínum málum í
stað guðs. Heiðnin gegn kristninni, al-
þýðan gegn valdsmönnum.
En þegar nú þessir menn standa and-
spænis hvor öðrum kemur í ljós eitt
megineinkenni Þórarins Eldjárns: hann
dregur úr, afdramatíserar. Biskupinn
reynist vera ómerkileg fyllibytta sem
ansar „er það virkilega?“ þegar Guð-
mundur reynir að segja eitthvað af viti
við hann og veltur fljótlega út af. Hin
vitsmunalegu átök sem búast mátti við
— hin hugmyndalegu slagsmál — þau
koma aldrei og lesandi situr uppi með
fyndni sem byggir á því hve fullir menn
eru gjarnir á að detta um allt lauslegt og
hvað þeir sofna á fáránlegum stöðum.
Lesandi er þannig litlu nær um þennan
andlega leiðtoga þjóðarinnar, nema
maðurinn á sýnilega við áfengisvanda-
mál að stríða . . .
Utan og ofan við mannlíf bókarinnar
eru æðri máttarvöld, ekki ein og samein-
uð heldur klofin: guð þeirra ríku sem
Hítalín biskup fer með umboð fyrir, sá
guð sem gerði skyssur og misskipti gæð-
um heimsins og þarf að leiðrétta, og á
hinn bóginn þau öfl sem alþýða manna
hefur trúað á úr heiðinni forneskju.
Mikilvægi þeirra birtist í því að fulltrúi
þeirra, dvergurinn Pálmi Purkólín, er
464