Tímarit Máls og menningar - 01.09.1994, Síða 9

persónusafni ítölsku gamanleikjanna, commedia dell’arte. Þótti Harlekín
ómissandi þátttakandi í öllum leiksýningum þessa tíma, jafnvel þeim sem
voru af alvarlegra taginu. Þessu vildu forsprakkar klassísismans ekki una og
kröfðust þess að hann yrði gerður útlægur úr virðulegu leikhúsi alvarleikans.
Leikritaskáldið og gagnrýnandinn Gotthold E. Lessing, sem varð fyrstur
þarlendra til að hrista af sér viðjar klassísismans og beina sjónum landa sinna
að „óbeisluðum lífsþrótti og sköpunarkrafti“ Shakespeares,3 dró taum
Harlekíns í þessum deilum, og svo gerði einnig Justus nokkur Möser í ritgerð
sem hann kallaði „Harlekín, eða vörn fýrir hið grótesk-kómiska“ (Harlekin,
oder die Verteidigung des Grotesk-Komischeri). Sagði Möser að þessi gróteski
karakter væri hluti af sérstökum heimi sem hefði sitt eigið lögmæta skipulag
og sinn eigin mælikvarða á fullkomleika sem lyti ekki estetík hins fagra og
háleita. En glámskyggni höfundarins kemur meðal annars fram í því að hann
leit á heim Harlekíns, commedia dell’arte, sem andstæðu hins „lágkúrulega“
leikhúss markaðstorgsins. (R/35)
Ekkert var svo háleitt í heimi gróteskunnar að það ætti sér ekki sína skop-
legu hlið. „Skrípalæti" neðri aflanna (les diableries) í mysteríuleikjunum sem
Benedikt gerir að umfjöllunarefni voru dæmigerð birtingarmynd hins
gróteska raunsæis, einn þáttur í margslungnu andsvari alþýðumenningar-
innar við drungalegum alvarleika miðaldakirkjunnar. Gróteskt raunsæi er í
hnotskurn andsvar við opinberri menningu. Það heldur fram þeirri hlið
mannlegs veruleika sem ríkjandi öfl leitast við að bæla niður og breiða yfir.
I ströngum trúaraga miðalda fengu menn létt af sér hömlunum í karnivali
markaðstorgsins sem var eins konar umsnúinn heimur, skopstæling á venju-
bundnum heimi hversdagslífsins, sem menn lifðu í dögum og jafnvel vikum
saman. Grundvallaratriði í karnivalmenningunni var afnám allrar stigskipt-
ingar. í heimi hennar voru allir jafnir, háir og lágir, ungir og aldnir, samskipti
manna af öllum stéttum einkenndust af fullkomlega óheftum kumpánleika
og frelsi undan velsæmisreglum hins venjubundna lífs. Þessi frjálslega af-
staða og jafnræði breiddi sig yfir allt og alla og af sjálfu leiddi að gildi,
hugsanir og fyrirbæri, sem samkvæmt stigskiptri opinberri heimssýn voru
skýrt aðskilin og ósamrýmanleg, þeim var „hrúgað saman“, eins og Benedikt
kallar það. Hið helga var tengt hinu vanhelga, hið háleita hinu lágkúrulega,
hið viskufulla hinu heimska o.s.ffv. Þungamiðja karnivalsins var aftignunin
sem fólst í því að draga hið háleita, andlega, niður í neðri hluta líkamsstarf-
seminnar. — Það var því varla von að „fíflið mætti vanta“, því að lykilhlutverk
þess var einmitt að flytja allt háleitt látæði sem laut að viðhöfn og helgisiðum
yfir á hið efnislega svið. (R/20) — í aftignuninni afhjúpast „gleðiríkt afstæði“
karnivalmenningarinnar, hún er vitnisburður þess að allt er í heiminum
hverfult, að endanlegur sannleiki er enginn tU.
TMM 1994:3
7