Tímarit Máls og menningar - 01.03.1999, Síða 133

TILBRIGÐI OG HUGARSPVNl UM BJARTA ÖLD
heimur commedia dell’arte, grímur og fjör hinnar eilífu kjötkveðjuhátíðar, -
og höfum það hugfast að þetta er á sama tíma og Proust skrifar setningar í
yfirgengilegum barokkisma, setningar sem hlykkjast, liðast og sveigjast til og
frá, um „titrandi birtuna" í hinu stórkostlega leikhúsi Feneyja.
Mér fyndist rangt að líta svo á að hér hafi einungis verið um að ræða fagur-
fræðilegt afturhvarf, eða söknuð, og ekkert er vafasamara en merkimiði eins
og „nýklassík“ sem menn hafa stundum reynt að hengja á þessa afstöðu.
Þvert á móti er þarna á ferðinni endurkoma stórbrotins barokkstíls í nútím-
anum miðjum, - í bylgju sem ég hef kallað aprés-coup4 þar sem Schönberg
getur rætt við Bach og Stravinskí við Pergolese, eða Campra, vegna þess að
þegar allt kemur til alls eru þeir reknir áfram af sömu þörfinni (Stravinskí
hefur sjálfur réttilega bent á tímaskammhlaup í Pulcinellu: „Ég var þarna
augljóslega að líta um öxl; en ég var einnig að líta í spegil." Það er einnig full
ástæða til að benda á hvernig menn leita til þessa ítalska draums, allt frá
Campra til Stravinskís, í hvert sinn sem menn þurfa að vinna gegn siðvendni
og strangleika og hleypa inn andrúmslofti nautna og hugmyndaflugs, láta
nautnaskjálftann (taktfastan, djöfullegan) hljóma án nokkurrar minnstu
sektarkenndar.
18. öldin er ekki til
Það væri fróðlegt að fara í gegnum hin ýmsu tímabil og kanna hvernig
stöðugt er vísað til 18. aldarinnar og hún þá nánast undantekningalaust not-
uð sem stökkpallur í átt til ffelsis. En þá þarf að taka fram að hér er auðvitað
ekki verið að tala um hina „raunverulegu“ 18. öld (hvað sem það nú þýðir),
eða um 18. öld sagnfræðinganna, heldur draum eða draumóra um 18. öld-
ina, það er að segja öld sem byggð er á raunveruleikanum en er samt afbökuð,
tilbúin og endurbyggð, sveipuð dularhjúpi, svo hægt sé að setja saman mynd
þar sem allt byggist á löngunum (á svipaðan hátt, ef vill, og „týndi hluturinn“
sem hefði orðið að fyrirmynd) og setja þannig saman ákveðna menningar-
lega og vitsmunalega áætlun (beita til dæmis, þar sem hægt er, gildismati að-
alsfólks og fríhyggjumanna á 18. öld gegn borgaralegum lífsgildum).
Það sem réttlætir slíka samsetningu er auðvitað sú staðreynd að þetta
tímabil einkennist af gríðarlegum þverstæðum, þar sem ólíkustu hugmyndir
og fýrirbæri takast á: þessi öld var í senn öld gamla konungsríkisins og bylt-
ingarinnar, hápunktur sjónhverfmga í listum (síðasta skeið barokksins) og
dýrkunar á náttúrunni og hinu eðlilega (eða túlkun Rousseaus á því);
léttlyndisins og dyggðarinnar; skynsemistrúarinnar (Upplýsingin) og
andhverfu hennar (svarta skáldsagan, Sade, Goya); vísindahyggju og yfir-
gengilegs hugarflugs (Swift, Sterne, Diderot); leikja ástar og tilviljana, og
TMM 1999:1
www.mtn.is
123