Tímarit Máls og menningar - 01.03.2000, Síða 34

KRISTJÁN B. JÚNASSON
band sjálfsveru og táknmyndar Föðurins, að Sigurður var sjálfur að glíma við
slíka táknmynd í íslenzkri menningu. í forspjalli sínu víkur hann í nokkrum
orðum að þeirri hugmynd hvort þjóðin eigi sér hóp-undirvitund og talar um
sagnaritun sem aðferð til að uppræta bældar minningar eða „erfðasyndir“ eins
og hann kallar þær, úr þjóðarvitundinni. Þannig segir hann:
Sagan getur orðið þjóðum sama og sálkönnun einstaklingum, losað
þær við ýmiss konar innanmein með því að rekj a fyrir rætur þeirra og
upptök, gamla hleypidóma, - vofur, sem þær óttast, tálsýnir, sem þær
elta (52).
Mér finnast þetta afar merkileg ummæli, ekki síst í ljósi þess að hér tæpir Sig-
urður óbeint á því draugshlutverki sem honum hefur verið búið með því að
úthluta honum hinni táknlegu Föðurstöðu: upp að vissu marki er hann sjálf-
ur orðinn vofa. Um leið opnar hann hér fyrir könnun á fyrirbærum sem eru
táknlegs eðlis og eru fólki alla jafna ekki meðvituð. Hér talar ekki maður
gæddur fítonsanda hins pósitíva lærdómsstagls, heldur höfundur sem beitir
sjálfur ímyndunaraflinu til að setja ffam þekkingu, en sem veit um leið af
þeim orsökum að þekking verður til vegna þess að táknrænir þættir geta haft
eins mikil áhrif á menningarheildina og tölur um fólksfjölda, goðorð og býli.
Þess má einnig sjá stað í íslenzkri menningu að hann setur á varfærinn hátt
ffam Ödipusarkenningu um samband þjóðarinnar og menningarinnar sem
honum var svo mikið metnaðarmál að yrði gjaldgeng í augum umheimsins
og í augum okkar sjálffa. fslensk menning er því byggð á sterku symbótísku
sambandi þjóðar og heiðinnar siðvitundar sem leggur örlagahugsun og
sæmdarhug til grundvallar heimssýn sinni. Á meðan þessir þættir falla sam-
an er þjóðin heil og lög hennar og stjórnskipan bera merki þessa órjúfanlega
sambands, þau vaxa eðlilega út úr þörfum þjóðarbarnsins og hinnar nær-
andi heiðnu móður og eru náttúruleg tjáning þessa samspils. Rofið sem
lögin og faðirinn valda verður síðan við kristnitökuna en ekki hvað síst við
eflingu kirkjunnar. Föðurstaða kirkjunnar rífur sambandið við hina nær-
andi móður og þeytir óskrifandi þjóðinni inn í hina symbólsku skipan
tungumálsins. Þótt hér sé aðeins tæpt á þessari túlkun, er ég sannfærður um
að hana mætti útfæra nánar og að hún myndi segja okkur ýmislegt um Sig-
urð Nordal og íslenzka menningu. Nú er einmitt þörf á því að hlusta á það
sem slíkar túlkanir og slíkur lestur hefur að segja því myndin sem við höfum
flest nú af íslenzkri menningu og reyndar öllum verkum Sigurðar Nordals, er
eins og hér hefur verið reifað ýmist byggð á fyrirframgefnum hugmyndum
um föðurstöðu Sigurðar í ffæðunum eða á hugmyndinni um verk hans sem
safnþró viðtekinna hugmynda borgaralegra menntamanna um lífið og skip-
an þess. Hvað varðar safnþróna er vissulega margt þar sem þarf að skoða
24
www.malogmenning.is
TMM 2000:1