Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.2010, Page 64

FJÁRBORGIR 63
höfund - og með ritlingnum er væntanlega átt við rit Magnúsar. Tíu árum
eftir að þessi orð voru rituð lofar Sveinn Pálsson mjög dugnaðarbónda í
Görðum á Álftanesi sem sumarið 1793 hafði nýlega látið gera nokkrar
fjárborgir í grennd við bæ sinn. Fjárborgunum lýsir hann svo: „Þetta eru
eins konar fjárhús, kringlótt og keilulaga og hlaðin þannig saman, að engin
spýta er í þeim. Hver þeirra rúmar um 50 fjár.“26 Virðist sem Sveinn sé
hér að lýsa borgum sem hlaðnar voru alveg upp í topp.
Árið 1837 sendi Hið íslenska bókmenntafélag út spurningalista til
allra sóknarpresta á Íslandi til að fá upplýsingar um ýmislegt sem varðaði
náttúrufar, örnefni og búskaparhætti. Ein spurninganna f jallaði um
fjárborgir og beitarhús. Í stuttu máli er niðurstaðan sú að f járborgir
voru í f lestum sóknum í Skaftafells- og Rangárvallasýslu, þar af voru
tvær nýhlaðnar í Efri-Holtaþingum. Í tveimur sóknum í Skaftafellssýslu,
Bjarnarness- og Hoffellssókn, er notkun þeirra þó á undanhaldi, að því
er virðist því garðahús voru tekin að skjóta upp kollinum. Í Árnessýslu
þekkjast borgir í sex sóknum og virðast hafa verið aðalf járskýlin í
Selvogi, a.m.k. er þar bara getið um fjárhús á einum bæ: í Krýsuvík.
Í Klausturhóla- og Búrfellssókn í Grímsnesi var f járborg á einum
ónafngreindum bæ. Hvergi er getið um fjárborgir í Gullbringusýslu og
kemur kannski ekki á óvart, enda er íbúum þar oft úthúðað í heimildum
fyrir slæma meðferð á sauðfé, sem reyndar var ekki mjög margt á þessu
svæði. Í Snæfells- og Hnappadalssýslu þekktust hvergi fjárborgir nema í
Helgafellseyjum og á Vestfjörðum er næstum hvergi minnst á fjárborgir
nema í Holtssókn, en þar eru þær nefndar hlöð. Aðeins einn sóknarprestur
annar á Vestfjörðum minnist á borgir eða hlöð, í Rafnseyrarkirkjusókn.
Þá voru mannvirkin af lögð en ekki vitað hvers vegna. Hvergi er minnst
á fjárborgir í Húnavatnssýslum en í Skagafirði segir sóknarpresturinn í
Goðdala- og Ábæjarprestakalli að fjárborgir kallist fremur „við sjósíðuna“
og er þar væntanlega að skýra hvers vegna þær þekkist ekki í hans sókn.
Eyfirðingar minnast ekki á eina einustu fjárborg. Þegar komið er austur
í Múlasýslur kannast prestarnir í Skeggjastaða- og Desjarmýrarsókn við
f járborgir á sjávarbæjum. Í Hólmasókn er getið um borgir á fáeinum
bæjum á útsveit, en þær voru aðeins notaðar fyrri part vetrar, meðan ekki
var farið að gefa.27 Hér er rétt að nefna að fjárborgir á Melrakkasléttu og
sennilega víðar á Norðausturlandi hafa verið fjölbreytilegri mannvirki
en annarsstaðar er lýst. Í Ferðabók Olaviusar er sagt frá fjárborgum sem
voru einhverskonar hús, gerð úr ótilhöggnum rekaviðartrjám sem voru
reist upp á endann, þakið lagt f latt yfir og þakið með torfi.28 Ef til vill
voru þau svipuð og svonefndar sandborgir sem Guðmundur Þorsteinsson