Skírnir - 01.01.1967, Page 152

150
Ritfregnir
Skímir
Munu þeir, sem síðar fást við íslenzka málshætti, óefað færa sér í nyt
þann mikla fróðleik, sem þar er að finna.
Hvergi er það beint tekið fram, hvert sé hlutverk málsháttasafnsins,
að öðru leyti en því, að í formála segir, að það eigi að vera „allríflegt úr-
val íslenzkra málshátta“ og þess getið, „að málshættir í ritinu séu um sjö
þúsund talsins" (bls. XXV). Þó má sjá, að safninu er ætlað að vera al-
þýðlegt fræðslurit, þar sem segir, að heildarútgáfa íslenzkra málshátta
„yrði margra ára verk“ og hætt væri við, „að slíkt rit yrði öllum þorra
manna lítt aðgengilegt“. Samkvæmt þessu ber ekki að dæma ritið sem
vísindarit, heldur sem fræðirit ætlað almenningi. Slik rit hafa mjög mik-
ið — og raunar vaxandi — gildi. Og að sumu leyti er erfiðara að semja
þau en hrein vísindarit. Þau leysa höfundana engan veginn undan þeirri
skyldu að standa föstum fótum i fræðunum, vita miklu meira en fram
kemur í ritum þeirra. Slik rit verða að vera reist á fræðilegum grunni.
Um rit það, sem hér er fjallað um, er það að segja, að það sýnir, að höf-
undarnir hafa kynnt sér eftir föngum íslenzk málsháttasöfn, og sýnt er,
að þeir hafa mjög góð tök á verkefni því, sem þeir hafa tekizt á hendur.
En því ber ekki að leyna, að á því eru vissir fræðilegir gallar. Mun ég
vikja að ýmsu af því tæi, en ég vænti þess, að þeir, sem þetta lesa, geri
sér Ijóst, að ég tel verkiS aS flestu leyti mjög vandaS og vel unniS.
Bjarni Vilhjálmsson eyðir i formálsorðum sínum allmiklu rúmi í það
að skýra hugtakið málsháttur, og er það vel. Hann getur þess einnig, að
í eldri málsháttasöfnum — meira að segja málsháttasafni Finns Jónssonar
— séu ýmiss konar orðasambönd, sem ekki heyri undir hugtakið máls-
háttur. Hann segir einnig, að þeir félagar hafi vafalaust brotið þá reglu
að taka aðeins hreina málshætti og stundum „af ásettu ráði“, þ. e. þegar
setningar séu tengdar eiginnöfnum (bls. XXVII). Margar þessar setning-
ar, sem tengdar eru eiginnöfnum, virðast að uppruna vera hnyttileg til-
svör, eins konar „brandarar", sem orðið hafa fleygir og heyra því fremur
undir „fleyg orð“ en málshætti. En gallinn er sá, að þessi orðasambönd
eru mörg hver óskiljanleg nútímafólki og eiga því ekki heima í alþýðlegu
riti, nema skýring fylgi. Ég skal taka örfá dæmi. Á bls. 15 er orðasam-
bandið Ekki hafSi AuSbjörn allt þaS hann þurfti. Hver veit nú, hvemig
á að nota þetta orðasamband? Heimild þeirra Bjarna og Óskars er máls-
háttasafn Finns Jónssonar. Erj finna má miklu eldri dæmi máltækisins
— slikt kemur oft fyrir og verður rakið síðar — en það er málsháttasafn
Guðmundar Ölafssonar (frá 17. öld), merkt hér eftir GÖ (eins og í Is-
lenzkum málsháttum), en þar er það í gervinu: Ekki hafSi hann AuS-
björn allt þdS, sem hann þurfti; hann vantaSi hornméla beizliS (GÖ, bls.
38, nr. 621; — stafsetning samræmd — og svo verður síðar gert hér i til-
vitnunum í eldri rit). Hér verður helzt ályktað, að saga liggi að baki mál-
tækinu, og erfitt er að nota það án þess að þekkja þessa sögu. Fleira af
slíku tæi mætti nefna: Atli sveik hann Börk (bls. 15, einnig hjá GÖ, bls. 20,
nr. 225), Vís er borgun hjá Brandi (bls. 39), Fleiri eru breyskir en Björn