Fréttablaðið - 11.11.2017, Blaðsíða 98

Sumarið 1809 rændi danski ævintýramaðurinn Jørgen Jørgensen völdum á Íslandi og útnefndi sig verndara landsmanna og hæstráð-anda til sjós og lands. Þótt
valdatími hans yrði ekki nema fáeinar
vikur var saga Jörundar hundadaga-
konungs svo reyfarakennd að hvert
mannsbarn hefur heyrt á hann
minnst. Fjölmargar bækur hafa verið
ritaðar um Jörund, doktorsritgerðir og
jafnvel leikrit.
Byltingin árið 1809 hefur öðlast
svo stóran sess í hugum Íslendinga
að aðrir og ekki síður magnaðir
atburðir, sem áttu sér stað ári fyrr,
hafa gjörsamlega fallið í skuggann. Nú
um stundir kannast fáir við Gilpins-
ránið 1808, en ætla má að það væri
fyrirferðarmikið í sögubókum ef ekki
hefðu komið til hin safaríku ævintýri
hundadagakonungsins.
Báðir þessir atburðir voru af sömu
rót runnir. Danir höfðu dregist inn
í stríð Frakka og Breta, en eftir árás
þeirra síðarnefndu á Kaupmanna-
höfn árið 1807 lýsti Danmörk stríði
á hendur Bretlandi. Þar með voru öll
dönsk skip orðin lögmæt skotmörk
breska flotans, sem átti eftir að reyn-
ast hjálendum Dana í Norður-Atlants-
hafi dýrkeypt.
En það voru ekki aðeins bresk her-
skip sem blönduðu sér í málið, því
sjóhernaður var að talsverðu leyti
einkavæddur á þessum árum. Ein-
staklingar gátu fengið leyfi til sjórána
frá ríkisstjórnum og hirt að launum
hluta herfangsins. Sjórán þessi fylgdu
þó flóknum reglum og voru jafnvel
starfræktir sérstakir dómstólar sem
höfðu það hlutverk að meta hvort rétt
væri að þeim staðið.
Meðal þeirra, sem sóttu um leyfi
bresku krúnunnar til að herja á
dönsk skip, var þýskur maður með
barónstign, Karl von Hompesch að
nafni. Í júníbyrjun 1808 stýrði hann
skipi sínu, Salamine, til hafnar í Fær-
eyjum og rændi þar og ruplaði. Breskt
herskip hafði raunar ráðist á Þórshöfn
skömmu áður og látið þar greipar
sópa, en ekki náð að flytja allt her-
fangið með sér úr landi. Von Homp-
esch, sem mun hafa borið gleraugu
og hefur því fengið hið sérkennilega
viðurnefni „brillumaðurinn“ í fær-
eyskri sögu, sló eign sinni á afganginn
af góssi Bretanna og hóf að flytja til
Skotlands. Jafnframt lét hann taka til
fanga færeyskan sæfara, Peter Han-
sen. Ástæðan var sú að Hansen þessi
hafði í tvígang siglt til Íslands og var
honum nú skipað að gerast leiðsögu-
maður í herleiðangri þangað. Ekki tók
von Hompesch sjálfur þátt í Íslands-
förinni, heldur fól skipstjóra sínum,
Thomasi Gilpin, stjórn ferðarinnar.
Ójafn leikur
Gilpin og menn hans komu til Íslands
í seinni hluta júlímánaðar og hófu
þegar leit að mögulegum ránsfeng.
Þeir tóku land í Hafnarfirði og héldu
því næst að Bessastöðum, en á hvor-
ugum staðnum fundu þeir neitt
fémætt sem telja mætti eign dönsku
krúnunnar. Að lokum lá leið þeirra til
Reykjavíkur þar sem helstu embættis-
menn landsins höfðu komið saman til
neyðarfundar.
Þótt sjóræningjaflokkurinn teldi
ekki nema 25 manns, reyndust þeir
algjörir ofjarlar Íslendinga. Reykjavík
mátti heita vopnlaus og flestir full-
frískir karlmenn þess utan fjarverandi
vegna heyskapar. Komust embættis-
mennirnir að þeirri niðurstöðu að
mótspyrna væri tilgangslaus og létu
undan kröfum aðkomumannanna.
Þótti það ekki til marks um mikla
hetjulund.
Gilpin fékk því í hendur lykilinn að
fjárhirslu konungs í landinu. Það var í
raun verkleg kista sem hafði að geyma
Jarðabókasjóð, auk þess sem ein-
staklingar gátu geymt í henni fé sitt.
Jarðabókasjóður samanstóð af tekjum
konungs af eignum sínum á Íslandi og
ýmsum sköttum og gjöldum, svo sem
sakeyri. Sjóðurinn stóð undir ýmsum
launagreiðslum, eftirlaunum og
kostnaði við skólarekstur og kirkjur.
Ekki þótti bresku sjóræningjunum
mikið til uppskerunnar koma, enda
sjóðurinn rýr og ekkert viðbótarfé
borist til hans frá Danmörku vegna
stríðsátakanna. Þá olli það þeim
vonbrigðum að meginhluti upp-
hæðarinnar var í íslenskum peninga-
seðlum, en ekki í silfri. Ekkert væri á
slíkum ránsfeng að græða. Krafðist
Gilpin þess af kaupmönnum að þeir
skiptu á seðlunum og silfri, en annars
yrði honum nauðugur einn kostur
að hirða frá þeim varning sem næmi
andvirði þeirra.
Næstu daga fóru ræningjarnir um
sveitir í dauðaleit að verðmætum í
eigu krúnunnar á meðan þess var
beðið að kaupmönnum tækist að
skrapa silfrið saman. Miðað við
ræningjaflokk var hópurinn þó
afar kurteis. Þannig var slegið upp
tveimur dansleikjum í Reykjavík
þar sem bæjarbúar skemmtu sér við
dans með sjóræningjunum. Gilpin
gætti þess sömuleiðis að greiða þeim
landsmönnum sem skikkaðir voru
til hjálpar fyrir veitta aðstoð og voru
kaffibaunir algengasti gjaldmiðillinn.
Þá refsaði hann harðlega þeim skip-
verjum sem uppvísir urðu að ráns-
tilraunum.
Að lokum hélt Salamine aftur frá
Reykjavík með allt það silfur sem
tekist hafði að afla. Urðu ræningjarnir
þó að sætta sig við að hirða talsvert af
verðlitlum peningaseðlum og gerðu
þeir ekki alvöru úr þeirri hótun sinni
að taka varning kaupmanna í staðinn.
Voru landfógeti og staðgengill stift-
amtmanns látnir skrifa undir kvittun
fyrir upptöku fjárins og vottorð fyrir
góðri framkomu sjóræningjanna í
landi.
Lögmæt sjórán
Lýsingarnar á formfestu og nákvæmni
ræningjaflokksins í Reykjavík kunna
að stangast á við staðalmyndir flestra
af sjóránum fyrri alda, en sjórán í
umboði hins opinbera voru heldur
ekkert gamanmál. Sem fyrr segir
þurftu sjálfstætt starfandi sjóræningj-
ar að fá formlega staðfestingu á rétt-
mæti ránsfengs síns og máttu búast
við að þurfa að verja hann fyrir dómi.
Sú varð enda raunin varðandi Gilp-
ins-ránið, sem átti eftir að velkjast í
breska dómskerfinu næstu misserin.
Tekist var á um ýmis álitaefni, svo
sem hvort heimildin til sjórána næði
einnig til ránsleiðangra í landi. Í því
samhengi var talið skipta máli hvort
um hefði verið að ræða árás á virki eða
víggirta borg, en Reykjavík gat ekki
fallið undir þá skilgreiningu.
Aðalágreiningsefnið var þó hvort
líta bæri á ránsfenginn sem fjármuni
krúnunnar. Sannað þótti að í Færeyj-
um hefðu ræningjarnir hirt eignir ein-
staklinga, sem var stranglega bannað
í sjóránum af þessu tagi. Varðandi
Jarðabókasjóðinn féllst dómarinn á
þau rök Íslendinga að líta bæri á hann
sem eign kirkjunnar en ekki konungs-
ins. Að ræna kirkjur var talið svívirði-
legt athæfi og voru sjóræningjarnir því
skikkaðir til að skila sjóðnum, sem og
þeir gerðu.
Hin prúðmannlega ránsför Gilpins
til Íslands árið 1808 hefur að mestu
fallið í gleymskunnar dá, enda saga
hennar – þótt kúnstug sé – ekki jafn
dramatísk og Íslandsævintýri Jör-
undar sumarið eftir. Þó kann svo að
vera að leiðangurinn hafi haft önnur
og afdrifaríkari áhrif á náttúrusögu
heimsins en flesta rennir í grun.
Síðasta athvarfið
Skipverjarnir á Salamine gerðu nefni-
lega fleira en að leita uppi konungs-
silfur á Íslandi. Á leiðinni staðnæmd-
ust þeir við smáeyjuna Geirfuglasker,
suðvestur af Eldey. Geirfuglasker var
heimkynni aragrúa sjófugla. Íslend-
ingum var vel kunnugt um eyjuna
og höfðu fyrr á tíð sótt þangað fugl
og egg, en almennt var ferðin þangað
og lendingin talin of hættuleg til að
vera áhættunnar virði. Nokkrir sjó-
ræningjanna létu það þó ekki stöðva
sig, heldur stigu á land og drápu fugla
í gríð og erg.
Samkvæmt sumum heimildum var
það öðru fremur skemmdarfýsn sem
réð framferði mannanna, sem hafi
viljað spilla fuglavarpinu fyrir Íslend-
ingum. Líklegra verður þó að telja – og
fremur í takt við framgöngu Gilpins
og hans manna – að tilgangurinn hafi
frekar verið sá að afla sér matar.
Ekki er alveg víst að sjóræningjarnir
hafi hitt fyrir marga geirfugla í þessari
ferð sinni. Eyjan var að sönnu kennd
við þessa merku fugla, sem voru bæði
gómsætir og auðveiddir enda ófleygir.
Hins vegar var hópurinn svo seint á
ferðinni að mögulegt er að fuglinn
hafi verið búinn að koma ungunum
á legg og haldið til hafs. Hafi geirfugl
verið að finna á skerinu, má þó telja
víst að hann hafi ratað á matseðil
Gilpins og félaga.
Hvort hinn færeyski Peter Hansen
fór í eyna er heldur ekki vitað, en
hann hefur þó vafalítið fylgst með af
athygli. Fimm árum síðar var Hansen
skipstjóri á skonnortu sem send var
til Íslands í örvæningarfullri leit að
vistum, eftir að átök Napóleonsstyrj-
aldanna voru nærri búin að valda
hungursneyð í Færeyjum. Minnugur
ferðarinnar með Gilpin, vissi Peter
Hansen að afla mætti gnóttar fugla-
kjöts á Geirfuglaskeri. Þangað lagði
áhöfnin leið sína og hirti ókjörin öll
af fugli, þar á meðal fjölda geirfugla.
Það sem Hansen vissi ekki (og
stóð líklega á sama um, hvort sem er)
var að Geirfuglasker var um þessar
mundir eitt allra síðasta athvarf
þessara stórvöxnu fugla við Ísland
og raunar í heiminum öllum. Í aldir
og árþúsund hafði ágangur manna
orðið til að útrýma stofnum fuglsins
og hrekja hann á sífellt afskekktari
slóðir. Fuglinn gat í raun aðeins þrif-
ist á smáskerjum og eyjum sem voru
nógu lágar til að hann kæmist upp
á þær, en þó það torfærar að menn
kæmust illa að.
Dauðadómur tegundarinnar var
í raun undirritaður þegar Geirfugla-
sker sökk að mestu í eldsumbrotum
árið 1830. Fuglarnir sem eftir voru
hröktust þá til Eldeyjar, þar sem þeir
síðustu voru drepnir og seldir náttúru-
gripasöfnurum fáeinum árum síðar.
En velta má því fyrir sér hvort stofninn
hafi í raun átt sér viðreisnar von eftir
slátranirnar 1813 og mögulega 1808
líka? Sjóræninginn Gilpin var ekki
sama prúðmennið í samskiptum við
dýr og menn.
Sjórán og geirfugladráp
Saga
til næsta
Stefán Pálsson
skrifar um æsilega
atburði úr Íslands-
sögunni.
…bæjarbúar Skemmtu
Sér við danS með Sjó-
ræningjunum
ERTU LÖNGU HÆTT/UR AÐ REYKJA EN
SITUR UPPI MEÐ SKEMMDIRNAR!
Supreme Demantshúðslípun + Intraceuticals
“Hollywood-meðferð”
Fyrir Eftir
Fyrir þá sem gera kröfur um
gæði og árangur
Jólagjöfin í ár
Hlíðasmára 9 • Kópavogi • S. 893 0098 • snyrt@snyrt.is • www.snyrt.is
Snyrtistofan Hafblik
1 1 . n ó v e m b e r 2 0 1 7 L A U G A r D A G U r38 H e L G i n ∙ F r É T T A b L A ð i ð
1
1
-1
1
-2
0
1
7
0
4
:1
5
F
B
1
2
8
s
_
P
1
1
1
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
2
8
s
_
P
0
9
8
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
2
8
s
_
P
0
1
8
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
2
8
s
_
P
0
3
1
K
.p
1
.p
d
f
A
u
to
m
a
tio
n
P
la
te
re
m
a
k
e
: 1
E
3
1
-5
2
D
4
1
E
3
1
-5
1
9
8
1
E
3
1
-5
0
5
C
1
E
3
1
-4
F
2
0
2
7
5
X
4
0
0
.0
0
1
2
B

F
B
1
2
8
s
_
1
0
_
1
1
_
2
0
1
C
M
Y
K