Helgarpósturinn - 15.08.1980, Blaðsíða 22

22
Föstudagur 15. ágúst 1980
Dagstund meö Peter Stein
eftir Hrafn Gunnlaugsson
Berlin og bjór i jiili. Borg hand-
an viö miir. örlitiö svæöi þar sem
ekki veröur komist hjá þvi aö
þjappa öllu saman og skipuleggir
og borgarstjórnarmenn hafa ekki
getaö þaniö sig Ut i óbyggöir.
Lifsorka, mannlif, list, leikhús.
Júli, 10,80. Ég hitti PeterStein i
Schaubune kl. 15.30. Peter Stein
er hiklaust einn af leiöandi sviös-
leikstjórum heimsins i dag.
Ahrifa hans gætir um allt og hér
upp á tslandi var uppsetning á
Stundarfriöi undir greinilegum
áhrifum frá þessum kraftmikla
ofvirkja. Hann togaöi stööugt i
óræktarlega skeggbrodda, þegar
hann heilsaöi og bauö upp á irsk-
an bjór. Sjálfur drakk hann
koniak og sódavatn. Hann byrjaöi
á þvi aö yfirheyra mig, hvaö ég
heföi gert og spuröi i þaula út i
smáatriöi. Hann var alvarlegur i
bragöiog vildivita alltum Island.
Loks rif juöum viö upp dvöl hans á
Islandi vegna undirbúnings á
kvikmyndinni Sagan um Sám,
hann hló þegar hann minntist
þess aö á Islandi heföum viö sagt
„good bye^ á meöan ibúöin min
skalf af pönkrokki, Sex Pistols.
Viö töluöum um Oriest eftir
Ashkilos. Forngriskan þrileik
sem tekur 8—9 tima aö flytja, og
hann er að æfa. „Þetta er ein
stærsta og flóknasta sviösútfærsl-
an sem lagt hefur verið i hér i
Berlin. Ég hef bráöum æft i yfir
heilt ár.” Hann virðist eiga viö
„image” vandamál aö striöa i
uppbyggingu heildarinnar, þ.e.
úthald leikarans. „Draumurinn
er að geta æft frá 8—9 á morgn-
ana til 8—9 á kvöldin, en stofnun
vinnur ekki þannig.” Ég svaraði
og sagöist hafa unniö iöulega frá 8
á morgnana til 11 á kvöldin þegar
Óöal feöranna var I fæöingu.
Hann tókst á loft.„ef þetta er satt,
þá er þaö frábært. Svona vil ég
vinna, i einum stórum inn-
blæstri.”
Við ræddum íslenska hreppa-
pólitik og enn einu sinni kom
skarpskyggni hans mér á óvart,
hversu klára mynd hann haföi
gert sér af Islandi á þeim
skamma tima sem hann haföi
dvalið þar, rikiseinokunin, kaup-
félagsauövaldiö, átthagafjötrarn-
„Mikið afrek að ala upp börn og halda
heimili í fátækt''
— Inga Huld Hákonardóttir hefur nýlokiö
viö bók um íslenskar verkakonur
Inga Huld Hókonardóttir hefur
nýlokið viö aö skrifa bók um
verkakonur I Reykjavik. Iðunn
gefur bókina út, og er hún vænt-
anleg með haustinu.
„1 bókinni eru viðtöl við ellefu
konur, og auk þess formáli og ör-
litill eftirmáli”, sagði Inga Huld,
þegar Helgarpósturinn spurði
hana um efni bókarinnar. „Allar
konurnar eru í verkalýðsfélögum
innan ASÍ og allar eru þær lág-
launaðar. Þær eru á aldrinum 19
til 77 ára, og allar mæður, nema
sú yngsta”.
Aö sögn Ingu Huldar eru kon-
urnar ýmist giftar eöa ógiftar,
sumar vinna i fiski, aðrar á spit-
ölum, i saumavinnu, á matsölu-
stööum og skrifstofum. Konurnar
ellefu eiga þaö sameiginlegt aö
vera litið skólamenntaöar, og
þurfa að lifa af lágmarkstekjum.
„Ef til vill má segja aö þessi
bóksé tilraun til aö vekja umræöu
um islenskarkonur sem svipaö er
ástatt fyrir, og stöðu þeirra, sem
mér finnst ranglát”, sagði Inga
Huld. „I blööum er fullt af viðtöl-
um við fólk sem gert hefur eitt-
hvað sem álitið er merkilegt, en
mér finnst í raun og veru gifur-
lega mikiö afrek að ala upp böm
og halda heimili í fátækt. Þessar
konur bera sömuleiðis minna úr
býtum, en þær ættu að fá, vegna
þess hve veikur þrýstihópur þær
eru”.
„Mér fannst þetta nokkuð
vandasamt verk, en um leið mjög
skemmtilegt. Ég var nokkuð
lengi að fálma eftir formi, þ.e.
að finna góöa leið til að nalgast
viðfangsefniö. Ég reyni að vera
ekki væmin, en heldur ekki
fjarlæg i þessum viðtölum”.
Inga Huld Hákonardóttir
Inga Huld tók fram aö Starfs-
mannafélagið Sókn hefði verið
henni innanhandar við gerð bók-
arinnar, og hún heföi m .a. unniö i
þeirra húsnæöi. önnur verkalýðs-
félög sem hún leitaöi til voru auk
þess mjög jákvæö og velviljuð.
Bókin hefur ekki enn hlotið
nafn.
— GA
Peter Stein — er kvikmyndun
Sögunnar um Sám úr sögunni?
ir, siöferöiskipbrotiö, allt voru
þetta fyrirbæri sem hann þekkti
og talaöi um i ljósi hins glögga
gestsauga, og joks þaö sem hann
taldi verstu einkenni þess kúg-
aða, geðleysi þrældómsins. Hann
talaöi um Island eins og riki úr
Austur-Evrópu sem væri smám
saman aö færast á enn frumstæð-
ara stig.
Eftir langa umræðu um Island
skaut hann allt i einu inn i: „Og
nú hafið þiö gert manneskju úr
leiklistarlifinu að forseta, ég vona
aö Amerika fari ekki aö fordæmi
ykkar og geri Ronald Reagan að
forseta. óttistég eitthvaðí dag þá
er þaö aö hann verði forseti. Þaö
væri hræöilegra en orö fá lýst.”
Siöan brosti hann i óræktarlegan
kampinn og bætti viö: „Viö þessir
leikhúsmenn erum alltaf meira
eöa minna aö leika, en kannski
endar þetta allt á stóru leiksviöi.
Og hvers vegna ekki?” Svo sló
hann á öxl mina og átti langt
örendi i konlakið.
A meöan skaut ég inn i að
Vigdis væri ekki endilega leikhús-
manneskja. Þá skellti hann upp
úr og sagði: „Þúþarft ekki að af-
saka sjálfan þig.”
Við héldum áfram að drekka og
hann spann ósýnilegan köngu-
lóarvef i loftið, skilgreiningu sina
á Oriest, þrileiknum um réttlæt-
iö. Hann haföi fundið þar ótelj-
andi tilvisanir til lföandi stundar:
hvert stefnir þjóöfélagiö, hvaöa
öfl takast á, hver er ábyrgð ein-
staklingsins og heildarinnar á
timum upplausnar? — Undarlegt
hugsaöi ég: leikverk er trúlega
ekkert annaö en þaö sem leik-
stjórinn sér I þvi þegar týnt er og
brotið raunverulegt samband
þess viö þann tima sem þaö var
skrifaö á. Auövitaö velur Peter
Stein sér nær 2500 ára gamalt
verk til aö tjá hugsun sina af þvi
hann er ekki sjálfur höfundur og
treystir sér ekki til að snúa sam-
an framvindu eöa semja samtöl.
Hann leitar framvindunnar hjá
öðrum. Hann beitir fyrir sig yrk-
isefni frá ómunatiö, þar sem hon-
um er frjálst aö barna efnið eftir
geöþótta, þannig getur hann frá
upphafi grafiö ákveöinn farveg og
siöan er bara að ákveða hvað
streymir um þennan farveg. — A
vissan hátt flótti og hræösla viö
rithöfund, þ.e.a.s. afl sem stýrir
hinni skýrgreinandi hugsun frá
upphafi. Peter Stein er ekki höf-
undur, en hann gerir sig að höf-
undi gegnum löngu dauöa höf-
unda. Þannig vikkar hann nálar-
augað fyrir sjálfan sig, en hvar
eru þá Moliére og Shakespeare?
„A sama staö og ég”, segir hann,
„en þá voru engin höfundarlög
til.” Og svo brosir hann aftur i
óræktarlegan kampinn: „Shake-
spearevar á vissan hátt leikstjóri
og sömuleiðis Moliére, þeir tóku
ómerkilega reyfara og geröu úr
þeim snilldarverk meö þvi aö
leikstýra bæöi orðinu og persónu-
sköpuninni. Þegar verkiö var
flutt i þeirra eigin leikhúsum, var
þaö þeirra smiö en ekki endur-
tekning á einhverju sem aðrir
höföu klambraö saman og nú er
löngu gleymt.”
En hvaö um Söguna um Sám,
ertu enn að hugsa um að kvik-
mynda hana á Islandi?
— Hugmynd sögunnar heillar
mig enn þá. En ég er borgar-
barn og vaxinn úr öngþveiti borg-
arinnar. Harösnúin náttúra og
óútreiknanlegt veðurfar á siöur
viðmig.Ef ég filma Sám, lendi ég
óhjákvæmilega I átökum við
bæöi, og i dag er framkvæmdin
sjálf mér fjarlæg. Þetta er verk-
efni fyrir íslendinga ef þið eignist
nógu stórhuga og djarfan leik-
stjóra.
Margt er manna
Jón Trausti
Halla, skáldsaga, 230 bls.
Bókaklúbbur AB, 1980.
I sumar gaf Bókaklúbbur AB
út76ára gamla sögu, Halla eftir
Jón Trausta. Halla er fyrsti
hluti mikils sagnabálks sem
fjallar um þessa persónu og
hennar lifs striö, sem kom út á
árunum 1906-1911 (Halla 1906,
Heiöarbýlið sem var i fjórum
hlutum Barnið 1908, Grenja-
skyttan 1909 og Þorradægur
1911).
Jón Trausti (Guðmundur
Magnússon, 1873-1918) var
fæddur á Melrakkasléttu og ólst
upp þar i grennd og var siðan i
vinnumennsku þar og á Aust-
fjöröum til 1896 að hann fer til
Kaupmannahafnar til að kynna
sér leiklist og leiksviðsbúnað.
1898 flyst hann til Reykjavikur
þar sem hann lærði prentiðn,
sem var hans ævistarf við hlið
ritstarfayog bjó þar til æviloka,
1918.
Fyrstu bækur hans voru
ljóöabækur, Heima og erlendis
1899 og Islandsvisur 1903, en
meginhöfundarverk hans er á
sviöi sagnageröar. Fyrir 1906
birtast eftir hann nokkrar smá-
sögur og þaö ár notar hann fyrst
höfundarnafniö Jón Trausti á
smásögu, vegna óvæginnar
gagnrýnisem hann hafði fengiö.
Á árunum 1906 til 1912 gerist
hann afkastamikið sagnaskáld i
anda raunsæisstefnunnar sem
hér var ríkjandi i kringum alda-
mótin i sagnagerö, en úr þvi
snýrhannséraðritun sögulegra
skáldsagna þar sem rómantisk
og nýrómantisk viöhorf ná yfir-
höndinni. 1 eldri sögum hans
gætir einnig þessara viöhorfa i
þeirri rómantisku áherslu sem
hann leggur á tilfinningalif og i
nýrómantiskri hetjudýrkun sem
snemma gætir hjá honum. í
eldri sögunum tekur hann við-
fangsefni úr samtima sinum
eöa nærri honum og deilir á
ýmislegt sem honum finnst
miður fara. Þó er sú ádeila
fremur mórölsk eða siðferðileg
en félagsleg. Það eru hlutir eins
og hræsni, tvöfalt siðgæði
heigulsháttur, sveitaslúður og
mannleg lágkúra sem hann
fjallar mest um, þó að sam-
félagsstofnanir eins og kirkjan
og embættismenn fljóti einnig
með.
Halla er eins og fram hefur
komið fyrsta skáldsaga Jóns
Trausta. Þaö er' ekki hægt aö
segja að hún sé sérstaklega góð
skáldsaga, a.m.k. ekki ef maður
leggur einhvers konar nútiðar-
mælikvarða á hana. Engu að
siöur er hún forvitnileg og þá
fyrst og fremst frá sögulegu
sjónarmiöi, vegna þess að hún
er fyrsta skáldsaga eins af
feðrum islensku nútimaskáld-
sögunnar.
Fyrir 1906 hafa ekki komið út
nema eitthvaö rétt á annan tug
nýrra islenskra skáldsagna.
Eru þaö aö sjálfsögöu sögur
Jóns Thoroddsen og siöan sögur
Torfhildar Hólm, Jóns Mýrdal,
Jónasar frá Hrafnagili og Þor-
gils Gjallanda. Þessir höfundar
ogfleiri höföu skrifað smásögur
og ber þar helst aö nefna frum-
kvöðlana Gest Pálsson og Einar
Kvaran, en fyrsta skáldsaga
bölið
hans kemur ekki út fyrr en 1908.
Söguþráðurinn i Höllu er
næsta einfaldur. Sögusviöiö er
afskekkt sveit einhvers staöar
noröur i landi. Halla er vinnu-
stúlka á prestsetrinu, hefur átt
heldur dapra æsku, en ber nú af
öllum stúlkum i sveitinni að
friðleik, hæfileikum, eljusemi
og snyrtimennsku. 1 lýsingu
hennar gætir rómantiskrar upp-
hafningar, hún er hin ósnertan-
lega kvenimynd, enda heldur
hún öllum karlmönnum i hæfi-
legri fjarlægð. En svo kemur
nýr prestur i sveitina, ungur og
glæsilegur, og Halla er sett til að
þjóna honum. Og það er eins og
viö manninn mælt, eftir
þó nokkuð sálarstriö játa þau
hvort öðru ást sina. Sfra Hall-
dór, sem er aö verða vitiaus
þarna i einangruninni, sviptur
öllum heimsins lystisemdum
sem hann hafði unað sér við
fyrir sunnan, stenst ekki holdi-
klædda feguröina og sakleysið,
en bregst um leið eiðum sinum
og skyldum, sem hann hafði
svarið að halda f fyrstu stólræð-
unni. Og Halla hefur aldrei
fyrirhitt annan eins snilldar-
mann.
Þauerusælum veturinn: „En
innan þessara veggja fóru hinar
smáu, daglegu ástarjátningar
fram. Astarjátningar, sem voru
að mestu fólgnar I bliðum ást-
rikum tillitum, sem sögðu
meira en mörg orö.” (Bls. 104).
En fallöxin vofir yfir tengd við
stundaglas. Prestur er nefni-
lega giftur fyrir sunnan og verð-
ur aö sækja konuna um vorið.
Og Halla oröin ólétt. Hvort
tveggja veit hún' um svipaö
leyti. Embættisfjr,ami og
hamingja Halldórs er i veöi ef
hann viöurkennir barniö og þaö
er'úti um Höllu geri hann það
ekki. En Halla er göfuglynd og
ákveöur aö fórna hamingju
sinni fyrir ástina á Halldóri og
afræöur aö giftast Ölafi sauöa-
Jón Trausti: ósköp vondur stfUsti
en engu aö siöur einn af feörum
islensku nútimaskáldsögunnar,
segir Gunnlaugur m.a.i umsögn
sinni:
manni sem svipar meira til
sauðfjár en manna.Allt þetta
kostar að sjálfsögðu mikið
sálarstriösem ekki er sparað aö
lýsa i bókinni.
Halla er hin nýrómantiska
kvenhetjasem fórnar hamingju
sinni fyrir ástina og lif hennar
liggur „til kvenlegrar stór-
mennsku í þrautum og mann-
raunum, fátækt og fyrirlitningu”
svo sem segir i bókarlok
(bls.230).
Halldór er hins vegar rag-
mennið sem ekki þorir að
standa viö orð sin og gerðir og
þessi meðferö hans á Höllu
verbur til þess aö leið hans ligg-
ur til „kennimannlegrar litil-
mennsku, — til yfirskins og
augnaþjónustu, bæði upp á viö
og niður á við — til lifs sem var
stööugt leit eftir nautnum og
munaði, til aö reyna aö fylla upp
hið innra tóm, og jafnframt
stööug undanbrögð, stööugur
flótti undan ábyrgð og óþægind-
um” (bls.230). Þessi lýsing
Halldórs er ein af mörgum
prestslýsingum i gömlu raun-
sæisbókmenntunum okkar, en
gagnrýni á kirkjuna og þó eink-
um prestana var stefnuskrár-
atriöi raunsæismannanna, svo y
aö nálgaöist stundum hreint
prestahatur. Lýsingin á þvi
hvernig hann veröur aö þessum
manni er að mörgu leyti
skemmtilega gerð, hvernig að
upplag og aöstæður kalla fram
neikvæöu hliöar hans.
Hins vegar er lýsing Höllu alls
ekki eins sannfærandi. Hún er
alltof fullkomin, auk þess sem
rómantiska kvenimyndin og ný-
rómantiska hetjan stinga nokk-
uö i' stúf við þá jarðbundnu hag-
sýniskonu sem hún einnig er.
Frásagnaraðferðin sem
höfundur notarheld ég að mönn-
um þætti litt boðleg I skáldsögu
nú. Samtöl eru nánast engin i
sögunni heldur segir alvitur
sögumaður frá þeim i óbeinni
ræöu. En jafnvel frásagnir af
samtölum eru fremur fátiðar,
þvi meginhluti frásagnarinnar
er óbein greinargerð fyrir hug-
renningum persóna og er slik
frásagnaraðferð óneitanlega
þreytandi til lengdar og gerir
efnið fjarlægt manni.
Þetta væri útaf fyrir sig ekki
svo slæmt ef ekki fylgdi með
meginókostur Jóns Trausta sem
rithöfundar, en hann er sá að
Jón er ósköp vondur stilisti.
Hann teygir lopann og marg-
endurtekur það sem hann er að
segja. Orðfæri hans er róman-
tiskt og upphafið venjulega, en
stundum rofiö af raunsærri ber-
sögli og fer þetta tvennt heldur
illa saman.
En þrátt fyrir að þaö megi
gagnrýna sögur Jóns Trausta
fyrir margt, þá verður ekki
framhjá þvi horft að hann er
einn af frumkvöðlum Islenskr-
ar nútimaskáldsagnagerðar og
þaö eitt réttlætir fyllilega að
sögur hans séu ennþá gefnar út
og reyndar er óhjákvæmilegt að
þærséu til á bókamarkaði. Og ef
mabur hefur stift i huga hvenær
þessar sögur eru ritaðar þá er
vissulega hægt að hafa ýmislegt
gaman af þvi að lesa þær, Að
lokum sakar ekki að geta þess
aðmönnum ber almennt saman
um að Halla sé með skárri sög-
um Jóns Trausta.
G.Ast.