Morgunblaðið - 10.05.1978, Blaðsíða 1

Miðvikudagur
10. maí 1978
Bls. 33—64
HafraRÍlsfoss í Jökulsá
er einn af 22 fossum á
skránni, sem merktir
eru þremur stjörnum,
sem þýðir að þá eigi
tvímælalaust að friða.
Skráning
gerð á fossum
landsins,
hverum og
vatnasvœðum
Verðmæti í kílówattstun dum
Einnig mæld í unaðsstundum
sveitabýlum, öðlast frelsi sitt að
nýju. Mikið er notalegt að geta nú
aftur setið í skjólbrekkunum upp
af gamla bænum á Kirkjubæjar-
klaustri og látið sér líða í brjóst
við nið hinna svipfögru Systra-
fossa og vel nýtur sín að nýju
fossinn hái upp af Fossi, séður úr
stuðlaborg dverganna þar skammt
undan." Og síðar segir hann
ennfremur: „Mikið veltur á góðri
samvinnu og gagnkvæmum skiln-
ingi þeirra, er vinna að orkumál-
um og þeirra, er sinna eiga
náttúruvernd. Því er vel, að komið
hefur verið á samstarfsnefnd
náttúruverndarráðs og Orkustofn-
unar um þessi mál. Náttúruvernd-
armenn verða að taka skynsam-
legt tillit til virkjanaþarfa, en jafn
nauðsynlegt er að þeir, sem að
virkjunum standa, taki tillit til
náttúruverndarsjónarmiða, t.d.
þegar gera skai upp á milli staða
fyrir hugsanlegar virkjunarfram-
kvæmdir. Stórvirkjun i Blöndu
hefur að öðru jöfnu þann kost
fram yfir stórvirkjun í Jökulsá á
Fjöllum, að með Blönduvirkjun er
engum fossum fórnað, en stór-
virkjun í Jökulsá eyðileggur röð af
fossum: Selfoss,Dettifoss, og
Hafragilsfoss, sé samanlagt eiga
engá sína líka hérlendis og í
Evrópu allri. Mætti kostnaðar-
munur vera mikill til. að verjandi
væri að velja fremur Jökulsá til
virkjunar, og rétt er að fresta
virkjun hennar í allra lengstu lög,
þar eð af nógu öðru er af að taka“.
• 18 háhitasvæði,
300 lághitasvæði
I úttekt sinni á hverum og
laugum, ölkeldum og kaldavermsli
á Islandi, segir Sigurður Þórarins-
son á einum stað: „Er meta skal,
hvað margt og hvað helst skuli
vernda af þessum fyrirbærum, er
að mörgu að hyggja. Sjálfsagt er
að vernda einhver dæmigerð
eintök, ef svo mætti segja, af
hverju jarðhitafyrirbæri fyrir sig
— leirhveri, goshveri, ógjósandi
hveri, venjulegar laugar, kolsýru-
laugar, ölkeldur, kaldavermsl." Og
Framhald á bls. 62.
„Því er mjög á loft haldið og
vissulega með veigamiklum rök-
um, að í fossum landsins búi
nokkuð af framtíð okkar þjóðar, er
byggist á þeim verðmætum, sem
mæld eru í kílówattstundum. En
þar við liggur einnig brot af
framtíðarhamingju þjóðarinnar,
að hún gleymi því ekki, að í
fossum landsins búa einnig verð-
mæti, sem ekki verða metin til
fjár, en mælast í unaðsstundum."
Þannig farast Sigurði Þórarins-
syni jarðfræðingi m.a. orð í lok
greinargerðar í drögum að fossa-
skrá, sem lögð var fyrir náttúru-
verndarþing það, sem var að ljúka,
ásamt skrá sama höfundar yfir
hveri og laugar á Islandi, ásamt
rpeð skýrslu Arnþórs Garðarsson-
ar dýrafræðings um íslenzk vatna-
kerfi og verndun þeirra. En
tildrög þessa umfangsmikla verk-
efnis, sem er raunar undirstöðu-
verk fyrir verndun, er að náttúru-
verndarþingið 1975 fól náttúru-
verndarráði, sem þeir Sigurður og
Arnþór eiga báðir sæti í, að gera
úttekt á vatna- og jarðhitasvæð-
um landsins, og ennfremur að láta
gera heildaráætlun um verndun
fossa, hvera, vatnasvæða og jarð-
hitasvæða.
• Fossaskrá með
270 nöfnum
í fossaskrá Sigurðar Þórarins-
sonar eru skráðir 270 íslenzkir
fossar. Af þeim eru nokkrir
merktir þremur stjörnum. Það eru
fossar, sem hann telur að tví-
mælalaust eigi að friðlýsa, ásamt
nánasta umhverfi þeirra og því
fyrr því betra. Þeir fossar eru 22
talsins, þar af þrír, sem þegar eru
friðaðir innan þjóðgarða, þ.e.
Hundafoss, Svartifoss, og Öxarár-
foss.
Hinir eru: Tröllafoss, Glymur,
Hraunfossar, Fjallfoss í Dynjanda
og fossarnir neðan við hann,
Goðafoss, Hafragilsfoss, Detti-
foss, Selfoss, Hengifoss í Fljótsdal
og gljúfrið með Litlanesfossi,
Ófærufossar í Eldgjá, Kvernufoss,
Skógafoss,Seljalandsfoss, Gljúfra-
búi, Foss í Stakkholtsgjá ásamt
gjánni, Hjálparfoss í Þjórsárdal,
Gjárfoss í Þjórsárdal, Háifoss í
Þjórsárdal, Gullfoss í Hvítá.
Segir Sigurður, að af þessum
fossum séu 7, sem komið hefur til
greina að virkja: Glymur, Fjall-
foss, Hafragilsfoss, Dettifoss,
Selfoss, Skógafoss, og Gullfoss. En
Skógafoss muni nú teljast úr
hættu.
Þá eru í skránni 30 fossar, sem
Sigurður telur mjög æskilegt að
friða og gerð grein fyrir þeim. Þar
er m.a. tekið fram að Aldeyjarfoss
sé á mörkum þess að fá þrjár
stjörnur, einkum vegna undur
fagurrar stuðlabergsumgjarðar
fosshylsins. Einnig að þó Dynkur
sé talinn þar meðal fossa, sem
mjög æskilegt sé að friðlýsa, sé
ljóst, að vart verði staðið gegn
virkjun hans, ef hún teljist mjög
hagkvæm. En um allmarga af
fossunum í þessum flokki gildi, að
þeir séu í lítilli sem engri hættu.
En Sigurður telur samt að friðlýsa
eigi þá á næstu árum. Megi búast
við að fossar bætist í þennan
flokk, þegar náttúruverndar-
nefndir og samtök hafi betrum-
bætt skrána. Og raunar kemur í
ljós aftast í skýrslunni, að tveir
menn, Jón E. Isdal skipasmiður og
Helgi Hallgrímsson náttúrufræð-
ingur, hafa sent inn allmörg
fossanöfn og upplýsingar um
fossa, eftir að Sigurður lauk sínu
verki og sjálfur hefur hann rekist
á nokkra, og eru þeir taldir upp,
um 90 talsins.
Þriðji fossaflokkurinn hjá Sig-
urði eru fossar með einni stjörnu,
sem hann vill vekja athygli á, án
þess að leggja dóm á, hvort ástæða
sé til að friða þá bráðlega eða ekki.
Eru 37 í þeim flokki.
I ritgerð um fossa með skránni
segir Sigurður Þórarinsson m.a.:
„Enn eru Islendingar tiltölulega
skammt á veg komnir varðandi
virkjun fallvatna í landi sínu,
miðað við þjóðir eins og t.d. Svía
eða Norðmenn. Þó hafa allmargir
fossar, smáir og stórir, horfið að
mestu eða öllu, a.m.k. langtímum
saman, vegna virkjunarfram-
kvæmda. Ég minni á fossana í
Andakílsá, fossana í Soginu, fossa
í Mjólká, foss í Grímsá, foss í
Smyrlabjargaá og nú síðast Lag-
arfoss. Sigöldufoss er senn allur
og sömu örlög bíða Hrauneyjafoss
innan tíðar. Hins vegar hafa á
síðustu árum þó nokkrir smáfoss-
ar, sem beyslaðir voru á sínum
tíma fyrir einkarafstöðvar á
HÁHITASVÆÐI: TILÖGOR UM V€RNO
• Friðlýst svœði
• Alfriðun œskileg
O Friðlýsing að hluta asskileg
O Hiifð œskileg
Stoerð hóhitasvceða í km* ihhmn.d:oMcusTOfHUN)
RIYKJAVÍK ANll I97S.
NÁTTÚRUVERNOARRÁÐ
Tillögur að vernd á háhitas æðum. Svörtu dflarnir eru friðlýst svæði, rúðóttu svæðin tákna að alfriðun
sé æskileg, þverröndóttu að friðlýsing sé æskileg að hluta og doppóttu að hlífð sé æskileg.