Tíminn - 23.12.1941, Blaðsíða 3

T í M I N N
3
Skálholtskirkja Brynjólfs Sveinssonar.
ætla að verða öllum öðrum líkur, aðeins
nýtt spor á langri leið atburðanna, og
þannig leið hann líka allt fram aö nóni.
En nú skulum við aftur halda heim að
Skálholti og skyggnast þar um. í traðar-
veggina eru gömul skörð, sem aldrei hef-
ir verið hlaðið upp í, og bæjarþilin hallast
sitt á hvað. Sum reigja sig aftur á bak,
eins og menn með ístru, en önnur lúta á-
fram, líkt og angurvær gamalmenni eða
hestar, sem standa í höm. Allur staður-
inn bar merki elli og hrörnunar, en þó
hvllir yfir honum þótti og virðuleiki, sem
tönn timans hefir ekki unnið bug á. —
Úti á hlaðvarpanum standa tveir menn á
tali. Annar er klæddur svörtum kjól, all-
mjög snjáðum. Það er gamli biskupinn, dr.
Finnur Jónsson. Nú er hann áttræður, en
þó öldurmannlegur og léttur í bragði, eins
og harðindin hafi ekki enn komist inn úr
kjólnum hans. Hinn maðurinn er Magnús
Ólafsson, varalögmaður frá Svefneyjum,
bróðir Eggerts og „ökonómus“ staðarins
eða stólsforráðamaður. Hann er alvarleg-
ur á svip og hefir skotthúfu á höfði. Yngri
biskupinn liggur veikur í rúminu í litlu
loftherbergi, og puntstráin í gluggatóttinni
svigna fyrir austangolunni, aftur og fram.
Vinnufólkið kemur nú heim til að borða.
Það kemur í hópum og hverfur hljóðlega
inn í bæinn, og miðdegisværðiri fellur yfir
hinn forna stað.
Allt í einu heyrist hár og skerandi hvin-
ur, og í sömu svipan er sem jöröin sparki
upp í iljar manns. Hún tekur ægilegt við-
bragð, gengur í bylgjum, hristist og nötr-
ar í æðisgengnum hrolli. Klukkur dóm-
kirkjunnar hringja í sífellu. eins og kom-
m sé hin efsta stund. Húsin riða, hnaus-
aj og moldargusur þeytast út úr grónum
veggjunum. Þekjur sligast, þiljur og stafn-
ar falla.... Inni í bænum hendist allt í
eina kös á gólfinu; menn og matarílát og
hvað sem lauslegt er. Það brakar og brest-
ur í hverju tré. Sperrur slitna, bitar brotna
og falla. Allir menn missa ráð og rænu
um stund, jafnvel puntstráin í djúpum
gluggatóttunum titra við og brotna. —
Svo hverfur hann jafn óvænt og hann
kom, hinn óboðni gestur — jarðskjálft-
inn. En úr út bænum, gegnum smugur og
göt, skríður skjálfandi fólkið og safnast
saman á hlaðinu. Þar heldur Magnús
Ólafsson manntal. Marga vantar og inn-
an úr rústunum heyrast hróp og stunur.
Biskuparnir báðir höfðu komizt út af eig-
in ramleik, Hannes Finnsson á nærklæð-
unum einum. Hann hefir þá sögu að segja,
að þakið á herberginu, þar sem hann lá,
hafi brotnað og fallið niður eina alin frá
rúminu. Veggirnir sópuðust undan hús-
inu í einu vetfangi, og fjórar stoðir, sem
héldu loftherberginu uppi, brotnuðu um
þvert, en einhvern veginn hafði honum þó
tekizt að koma sér niður og út. Nú er mönn-
um skint til að grafa út fólkið og kæfa eld-
inn. Hvorttveggja tekst, vonum fyrr og bet-
ur, þvi að allir halda lífi og limum. Og
um kvöldið eru komin upp tjöld á túninu.
Þar búa biskuparnir og annað fyrirfólk, en
alþýðan leitar hælis í hálfföllnum kofun-
um. Skálholt er í rústum. Öll hús staðar-
ins eru fallin eða skemmd, nema tveir
smákofar og dómkirkjan. Hún gnæfir við
loft, eins og áður, í einmana tign.
Jarðskjálftinn 14. ágúst varð harðast-
ur í uppsveitum Suðurlands, Biskupstung-
um, Holtum og Hreppum. Þar féll fjöldi
bæja í kös, en á öllum öðrum urðu stór-
skemmdir. Margt fólk varð undir rústun-
um og þurfti að grafa eftir því, en allir
náðust þó lifandi og lítt skemmdir, —
nema þrír. Þeir knosuðust til dauða.
Landið tók miklum breytingum. Fjöllin
hristu sig, eins og hundar komnir af sundi,
svo að skriður og moldarmekkir þeyttust
niður hlíðamar. Sem dæmi má nefna þaö.
að 36 skriður féllu fram í vestanverðu
Vörðufelli á Skeiðum. Vötn og ár um-
hverfðust, lindir og brunnar urðu hvít sem
mjólk, en votlendi breyttust í stöðuvötn
eða þornuðu upp með öllu. Alræmd ótræð-
iskelda niður frá Torfastöðum í Biskups-
tungum varð vatnslaus og hvarf, en á
næsta holti, í harðri moldargötu, opnuð-
ust tvö augu, hvort hjá öðru. Þau voru
tæpur metri í þvermál og svo djúp, að
steinar voru 18 sekúndur að sökkva til
botns. Eftir nokkurn tíma sigu þau aftur
saman. Gamlir hverir hurfu, en nýir sköp-
uðust. Þannig er þess getið, að við Geysi
hafi komið upp 32 ný hveraaugu.
í nálægum sveitum urðu einnig mikil
spjöll, og yfirleitt náöi jarðskjálftinn yf-
ir furðulega stórt svæði. Hús féliu víða um
Suðurland og í Vestmannaeyjum skemmd-
ust fuglabjörg mjög af skriðuhlaupum og
hruni. Magnús Stephensen, sem staddur
var hjá föður sínum, Ólafi amtmanni
Stefánssyni að Innra-Hólmi á Akranesi,
segir svo frá, að þar hafi húsin skolfið,
eins og allt ætlaði niður að keyra. Akra-
fjall var hulið reykjarmekki, því að alls-
staðar féllu skriður og stórir steinar
hrundu úr sjávarhömrunum.
Þegar landskjálftinn var liðinn hjá,
hvíldi móleitt mistur yfir öllu. Og jörðin
komst ekki i ró, því að um nóttina og
næsta dag fundust smá hræringar við og
við. Þannig leið helgin. En á mánudaginn,
16. ágúst, reið aftur yfir ægilegur jarð-
skjálfti, ekki öllu minni en sá fyrri. Hann
varð skæðastur í lágsveitunum, Ölfusi,
Flóa og utanverðu Grímsnesi. Féll nú enn
fjöldi bæja, einkum á þessum slóðum, en
einnig annars staðar um Suðurland, enda
höfðu margir þeirra þegar fengið þá út-
reið, að þeir máttu ekki við miklu. — Eft-
ir þétta gekk á með stöðugum hræringum,
það sem eftir var sumars og allt fram til
jóla. í fyrstu voru kippirnir margir á degi
hverjum, en strjáluðust síðan. Sumir voru
svo skæðir, að þeir ollu skemmdum á hús-
um, einkum sá, sem yfir féll 15. október.
Þessir jarðskjálftar eru efalaust þeir
mestu og ægilegustu, sem sögur fara af á
landi hér, að minnsta kostí upp til 1896.
Sem dæmi um styrk þeirra, má geta þess,
að sterkustu karlmenn. sem stóðu að slætti,
tóku það til bragðs að reka orfhælinn sem
fastast í völlinn og styðja sig af afli við
orfið, en féllu samt, en maður, sem var að
rista torf í mýri, gerði ýmist, að hann stóð
í vatni upp að hnjám eða þá á þurru, eftir
því, hvert jarðbylgjurnar bar. Jörðin rifn-
aði víða og sumar sprungurnar voru alt að
10 metrum að dýpt, en allt frá Mýrasýslu og
austur undir Eyjafjöll, urðu skemmdir á
húsum, þó að vitanlega væri fastast að
kveðið í Árnessýslu. Samkvæmt skýrslu
Hannesar biskups Finnssonar, féllu þar til
grunna 60 bæir, aðrir 64 gerspilltust, en 372
urðu fyrir stórskemmdum. Auk þess féllu
með öllu 1459 einstök hús, 212 héngu að-
eins uppi og 330 skemmdust stórlega. Enn-
fremur féllu 11 kirkjur eða urðu fyrir mikl-
um skaða. Við þessa skýrslu er þó það að
athuga, að vitneskja vantaði úr 4 sóknum
og eru þær ekkj. taldar með, Þó var vitan-
legt, að jarðskjálftarnir hefðu gert þar ær-
inn usla. — í Rangárvallasýslu eyddust
29 bæir með öllu, en aðrir urðu fyrir
skemmdum og fjöldi húsa féll eða spillt-
ist til muna. Loks skal þess getið, að í
Kjósar, Borgarfjarðar- og Mýrasýslum
varð tjón á húsum svo, að sum féllu. Allt
vestur á Snæfellsnes og Vestfjörðu varð
jarðskjálftanna vart. Aftur fundust þeir
ekki í eldsveitunum eystra, en þar höfðu
komið kippir í öndverðum ágústmánuði,
Það gefur enga bið, að náttúruógnir,
slíkar sem þessar, hljóti að hafa í för með
sér hallæri og eymd. Jafnvel á okkar dög-
um mundu þær taka þétt i hnjúkana, þó
að nú sé öldin önnur og margt megi gera
til hjálpar þeim, sem fyrir kynnu að verða.
En sumarið 1784, ári eftir Skaftárelda,
urðu afleiðingarnar því ægilegri, sem við-
námsþol þjóðarinnar var minna og allar
bjargir bannaðar til almannahjálpar. Mat-
væli spilltust mjög eða eyðilögðust með
öllu, og mátti þó sízt við þvi, þar sem lítið
eða ekkert var að fá úr kaupstaðnum, en
engin tök á að sækja til annarra héraða
fyrir hestaleysi. Hver óhamingjan bauð
annari heim. Tiðarfarið breyttist mjög til
hins verra þegar eftir jarðskjálftana og
gerði stórrigningar og illviðri, sem héldust •
fram á haust, svo að brekkur hlupu fram
og heyfengurinn skemmdist.
Þá var ekki annars kostur en að leggja
heyskapinn á hilluna um sinn, til að hrófla
upp húsunum, en það var ekki auðvelt.
»