Tíminn - 23.12.1941, Blaðsíða 5

T í M I N N
5
Jón Eyþórsson:
O j£ * ' 1 9 • * 9
Seytjandi jum
Þá skrýðist í skrúðklœði landið
og skartar sem bezt það má.
Allt loftið er Ijóðum blandið
og Ijósálfar dansa grundunum á.
Gleymt er gömlum meinum
og gleymt er vetrar stríði.
(H. Hafstein).
Allir íslendingar, sem alizt hafa upp í
strjálbýli, minnast jólanna og sumardags-
irrs fyrsta, þótt allir aðrir hátíðis- og
tyllidagar séu gleymdir. Þeir muna ekki
einstök atvik. Það, sem þeir muna, eru
geðhrifin: Jólaskap, jólagleði, sumarþrá
og sumarhugur.
Enginn dagur er hátíðisdagur í sannri
merkingu, nema honum fylgi hátíðaskap,
sem er runnið í merg og blóð, kynslóð eft-
ir kynslóð.
Við íslendingar höfum efnt til nokkuð
margra tyllilaga á ári hverju upp á síð-
var margt fleira. Það hefðu allt getað ver-
ið gjafir, jólagjafir, eins og t. d. þessi
margliti silkiklútur, sem lá nú í skauti
litlu, bláeygðu brúðunnar.
Hönd gömlu konunnar flökti frá einum
hlut til annars. Það voru aðeins gómarnir,
sem snertu þessa dýrmætu muni. Það var
snerting eins létt og mjúk og gamla beina-
bera höndin gat látið í té. Gunna kraup
við skúffuna. Hún kraup við hana eins og
hún hafði kropið um svo mörg liðin jól,
og tárin runnu óhindruð niður þunna,
dökka vanga.
Og hugurinn flaug langt aftur i liðinn
tíma, svo óralangt, og þó hefði það get-
að verið í gær. Og það voru líka jól, og
í loftherberginu hvíldi litla stúlkan henn-
ar Gunnu, og hvíta, máttvana hendin hélt
enn um bláeygðu brúðuna, jólagjöfina,
sem hún hafði þó aðeins séð sem allra
snöggvast áður en litlu, þreyttu augun
höfðu lokast fyrir fullt og allt. Því að
litla stúlkan hennar Gunnu var dáin, og
hún var aftur orðin ein, eins og hún
mundi líka alltaf verða það, sem eftir var.
— Og þó var hún ekki ein. Hún átti þessa
minningu, þennan helgidóm, sem enginn
gat af henni tekið. Og smátt og smátt
hafði litla bláeygðan brúðan orðið eins-
konar tákn eða ímynd dótturinnar litlu,
sem var dáin. Hún færði henni jólagjöf á
hverjum jólum og hún lagði gjöfina í
skaut hennar eins og hún væri lifandi
vera. Aðeins á jólunum fór þessi athöfn
fram. Aðeins á jólunum var skúffan opn-
uð. Aðeins á jólunum fékk móðurástin að
opna sorgarbrunna sína. Aðeins á jólunum.
„Gunna á loftinu“ reis á fætur. Hún
lokaði skúffunni gætilega, hnýtti lyklin-
um innan í vasaklútinn, þurrkaði 'laus-
lega hvarmana og settist í gamla stólinn.
Hún horfði á vegginn beint á móti og þó
svo rniklu, miklu lengra. Smátt og smátt
féll höfgi á augun og höfuðið hallaðist
lítið eitt til annarrar hliðar. „Gunna á
loftinu" svaf. Veikt bros kipraði rétt sem
snöggvast hrukkótta vör. Úti á götunni
var nú kyrrlátara en áður, en langt úr
fjarska heyrðist söngur og undirspil út
um opinn glugga. Það voru lítil börn, sem
voru að syngja.
kastið. En mér er nær að halda, að okkur
skorti mjög hátíðaskap alla þessa daga.
Hvað veldur?
Jólin eru hátíð ljóssins, hækkandi sól-
ar, vígð hart nær 2000 ára trúarhelgi.
Sumardagurinn fyrsti er sigurhátíð, að
enduðum vetri, vonardagur byrjandi
gróanda. Moldareimur þiðnandi jarðar í
loftinu.
Ég hefi ekki skilið til fulls, hvað þjóð-
minningardagur er, fyrr en ég hafði fylgzt
með á þjóðhátíð Norðmanna, 17. maí.
Dagurinn er valinn til minningar um
Eiðsvallafund Norðmanna, er þeir buðu
stórveldunum byrginn og lögðu hyrnings-
steininn að lýðfrelsi í landinu. Það var
djarfleg og kröpp sigling, en hún heppn-
aðist. Öndvegisskáld Norðmanna, Werge-
land og Björnson, settu svip á daginn og
mótuðu hann fyrir óbornar kynslóðir.
Efalaust hefir hinn forni þingreiðardag-
ur íslendinga átt geysisterk ítök í hugum
landsmanna. Alþingi hið forna var ekki
aðeins löggj afarsamkoma, það var jafn-
framt þjóðarsamkoma og þjóðhátíð í orðs-
ins beztu merkingu.
Þegar Alþingi hætti að koma saman á
Þingvelli, var rofinn sterkur þáttur í þjóð-
lífi íslendinga. Um fulla sjö áratugi áttu
íslendingar engan þjóðminningardag. Á
þessu tímabili eru þjóðfundirnir, sem
haldnir voru á Þingvöllum, eins og svefn-
rof vaknandi þjóðlífs eftir drepandi hall-
æri og hörmulegt stjórnarfar. Svo kom 2.
ágúst 1874. Vísir að þjóðlegri fagnaðar-
samkomu. Liðsafnaður í smáum stíl til
þjóðfélagslegra átaka. Þjóðminningakvæði
ort og sungin. En 1874 var aðeins fyrsti
áfangi í framsókn þjóðarinnar. Nýir sigr-
ar voru unnir, sem skyggðu á stjórnar-
skrána 2. ágúst 1874.
Svo kom 1911, minningardagur um Jón
Sigurðsson og þar með alla frelsisbaráttu
íslendinga í 100 ár. Það var bjart yfir deg-
inum þá og á næstu árum. Fánamálið var
þá efst á baugi. Fánakvæði Einars Bene-
diktssonar var herhvöt, sem snerti streng
í brjósti hvers íslendings. Ungmennafé-
lögin voru þá upp á sitt bezta og reiðu-
búin að setja djarfhuga svip æskunnar á
daginn. Svo kom stríðið 1914. Fánamálið
var leyst. En bæði var þá farg stríðsins á
hugum manna og svo hitt, að margir
urðu fyrir vonbrigðum með gerð fánans.
17. júní varð ekki þaö sem hann hafði ver-
ið 1911. Svo kom 1918, og þar með 1. des.
Þeir, sem töldu að síðasta áfanga í sjálf-
stæðismálinu væri náð,-töldu 1. des. eðli-
legan þjóðhátíðardag íslendinga. Senni-
lega hafa þeir alls ekki gert sér ljóst, hvað
þjóöminningadagur er. Annars hefði
þeim vart dottið í hug að skammdegis-
dagur gæti orðið þjóðhátíð. Það var
skammsýni, sem brátt kom á daginn.
En það skyggöi á 17. júní — í bili.
Nú ætti engum að vera ofvaxið að gera
sér Ijóst, að þjóðminningadagur íslendinga
getur ekki verið á öðrum tíma en um mið-
sumar. Önnur árstíð kemur ekki til greina.
Hann verður að vera nálægt þeim tíma,
er ævaforn erfðavenja segir til um. Hann
verður að vera um það leyti, sem forfeður
okkar riðu til Alþingis. Hann verður að
vera nálægt þeim tíma, er forfeður okkar
völdu til að flytja búferlum: Um fardaga-
Jón Sigurðsson
leytið. Við eigum því nánast að velja
milli 17. júní og Jónsmessu á vori, 24. júní.
Þá er helzt hvíldartími milli voranna og
heyanna. Þá er lengstur dagur og veðr-
átta að jafnaði úrkomuminnst. Loks gæti
Þingmaríumessa, 2 júlí, hinn forni þing-
setningardagur, komið til greina.
Af þessum dögum stendur 17. júní vafa-
laust næst því að eiga ítök í hjörtum al-
þjóðar. Á hann er komin, að nokkru leyti,
30 ára erfðavenja, sem ekki mundi að öllu
leyti falla niður, þótt annar dagur væri
valinn. Og það mundi aðeins dreifa kröft-
unum að taka upp nýjan dag rétt eftir 17.
júní. Þar við bætist að 17. júní hefir
fengið nýja táknræna merkingu á þessu
ári við það, að sá dagur var valinn til
þess að kjósa innlendan ríkisstjóra í
fyrsta- skipti. Það er ekki sennilegt, að
sú ráðstöfun veröi til bráðabirgða, ef við
verðum nokkurs ráðandi um hagi okkar
og stjórnskipun, þegar reikningar verða
gerðir upp í lok ófriðarins, sem nú skygg-
ir sem Skuld fyrir sjón.
Næsta Alþingi ætti að löghelga 17. júní
sem helgan þjóðmmningardag fslendinga.
Og jafnframt ber okkur, sem nú lifum og
ráðum í landinu, að leitast við að gefa
deginum það snið, þann blæ, að næsta
kynslóð minnist hans sem annarra jóla
frá æskuárum sínum. Þá er hann vel
geymdur.
Ég mun ekki ræða þá hlið málsins mjög
í þessum línum. En ef við teljum okkur
hafa efni á, ætti Alþingi að koma saman
þann dag á Þingvelli, að minnsta kosti á
fyrsta ári hvers kjörtímabils. Um leið yrði
allsherjar þjóðhátíð á Þingvelli. Störfum
Alþingis mætti svo ljúka á venjulegri
vetrarsamkomu.
Jafnframt getur dagurinn haldið áfram
að vera aðaldagur íþróttamanna og ung-
mennafélaga. Þessir aðilar geta lagt fram
mikilsverðan skerf til hátíðahaldanna —
allt eftir staðháttum.
En yfirleitt á engin sérstök stétt, enginn
sérstakur félagsskapur að eigna sér dag-
inn. Hann er dagur allrar þjóðarinnar.
17. júní-nefnd á að vera í hverjum kaup-
stað, hverju þorpi, hverri sveit eða héraði.
Öll tilhögun á að vera með þeim blæ, að
sem flestir fái notið sín, hresst sig frá
hversdagsstörfum og skemmt sér — eftir
því, sem honum er einlægast, án þess þó
að valda öðrum gleðispjöllum.
í sveitum væri vel viðeigandi, að þeir,