Tíminn - 31.03.1957, Page 5

T f MIN N, sunnudaginn 31. marz 1957.
■
I

IÍ
Bjugnefja
ÞAÐ BAR til tíðinda á út-
mánuðum 1954, að óvæntan
gest bar að garði í Búðareyrar-
kauptúni við Reyðarfjörð. Þetta
var hrakningsfugl af vaðfugla-
kyni, sem hvorki fyrr né síðar
hefir sézt hér á landi. Magnús
Guðmundsson á Búðareyri hefir
sent mér greinargóða skýrslu
um gestkomu þessa, og þar far-
ast honum meðal annars þann-
jg orð:
„MILLI KL. 1 og 2 e. h. mið-
vikudaginn 31. marz var ég
staddur á uppfyllingunni á
Bakkagerðiseyri ofan við aðal-
bryggjuna í Búðareyrarkaup-
túni við Reyðarfjörð. Þar voru
með mér Valtýr Þórólfsson og
Bergþór Þorsteinsson. Til okk-
ar kom Hlöðver Jóhannsson og
sagði okkur, að hann hefði þá
rétt áður séð einkennilegan fugl
sem hann þekkti ekki, austan
við geymsluhúsin, sem eru við
bryggjuna. Við héldum þangað
og komum brátt auga á fugl-
inn, þar sem hann sat á krapa-
hrönn í fjörunni, en jafnfall-
inn snjór frá morgninum var
að breytast í krapa, og féll sjór-
inn alveg upp að krapahrönn-
inni, sem flotið hafði upp með
aðfallinu. Enginn okkar þekkti
fuglinn, en við ákváðum að
reyna að komast sem næst hon-
um til að geta lýst honum sem
bezt. Ég gerðist að lokum svo
nærgöngull, að fuglinn flaug
upp. Hann flaug skammt, ekki
yfir 60 m., og settist aftur þar,
sem vatnsblá var komin í krap-
ann. Þegar hann settist, tók ég
eftir því, að hann lyppaðist nið-
ur. Mér kom þá til hugar, að
hann væri svo máttfarinn, að
auðvelt myndi að ná homirn.
Ég gekk hægt að honum. Hann
tók sig upp, flaug nokkra metra
en settist síðan, og þar gat ég
gengið að honum og iekið
hann“.
MAGNÚS SKÝRIR síðan frá
því, að þeir félagar hafi farið
með fuglinn beint x barnaskól-
ann á Búðareyri, en þar fengu
þeir að vita, að þetta væri fugls-
tegund sú, sem Danir kalla
Klyde, og er ekki óalgeng þar
í landi. Á íslenzku hefir tegund
þessi verið kölluð bjúgnefja, en
hið vísindalega heiti hennar er
Recurvirostra avosetta. Um ör-
lög fuglsins er það helzt að
segja, að hann vildi ekki þiggja
neitt ætilegt, og morguninn eft-
ir var hann dauður, þegar að
var koipið. Magnús Guðmunds-
son sýndi Náttúrugripasafninu
þá velvild að gefa því fuglinn,
og þar er hann tryggilega varð-
veittur sem sönnunargagn um
þessa einstæðu heimsókn.
Bjúgnefjan er á stærð við spóa
en miklu háfættari og eru tærn-
ar tengdar saman með hálffit.
Hún á auðvelt með að synda og
grípur alloft til þeirrar listar,
þótt vaðfugl sé. Nefið er ákaf-
lega einkennilegt. Það er mjög
langt og endar í þráðmjóum,
mjúkum og sveigjanlegum oddi.
Það er íflatt og álíka mikið
sveigt upp á við og nef spóans
niður ávið. Bjúgnefjan er svört
ofan á höfði og hnakka, hvít- og
svartflekkótt á baki og vængj-
SMMS >•. • v , M'V. I
......:-:..-.:.-:....
in
um en hvít að öðru leyti. Nefið ||
er svart og fæturnir blágráir.
KJÖRLENDI Bjúgnefjunnar
eru víðáttumiklar leirur og fitj-
ar við sjó eða stórvötn. Hún
lifir á alls konar lægri vatnadýr |!
um. Fæðunnar aflar hún á
grunnu vatni með mjög hröðum ||
slætti nefsins til beggja hliða §1
niðri í vatninu um leið og hún ||
gengur hægt áfrarn. Veiðiskap-
inn stundar hún í lotum, en rétt ||
ir sig upp á milli. Bjúgnefjan ||
er félagslyndur og all hávær ||
fugl; oftast verpa nokkur pör ||
saman í smábyggðum, ýmist á
hálfþurrum sjávarfitjum eða (!
sandeyrum. Eggin eru oftast 4 |!
og líkjast mest lóu eggjum, en !;|
eru nokkru minni.
ÚTBREIÐSLUSVÆÐI Bjúg- -
nefjunnar í heiminum er mjög !(
slitrótt, enda virðist hún gædd :;
lítilli aðlögunarhæfni og þrífst
aðeins þar sem ytri skilyrði
fullnægja liinum sti'öngu kröf-
um hennar um lífskjör. í gamla f!|
heiminum er hún einna algeng
ust á svæði, sem nær frá Balk-
anskaga og Litlu-Asíu austur !l
sftir Mið-Asíu til Mongólíu. Með !!|
al annars er hún algengur varp 1|
fugl við strendur Svartahafs
Kaspíhafs og Aralvatns. Vestan M
þessa svæðis er hún varpfugl
á nokki-um stöðum í Norður-
Afríku, við Rónarósa í Suður-
Frakklandi, á suðurströnd Spán-
ar og í Portúgál, og loks á all-
mörgum stöðum á Norðursjáv-
arströnd Hollands og Þýzka-
lands, í Danmörku, Suður-Sví-
þjóð (á Skáni og Öland) og á
Eystrasaltsströnd Þýzkalands (;
austur til Riigen. Þá verpa bjúg- (;!
nefjur einnig á nokkrum stöð- (
um í Austur- og Suður-Afríku, |
en náskyldar tegundir byggja^
Ástralíu og Norður-Ameríku.
Finnur Guðmundsson.
MÁL og Menning
m •i
Rltsti. dr. Haltdór Halldórsson.

> •' x-;::-- :;--:-::■■■:•: ■ •• •■■■■• •■■■•■:•••:•••:■:•:•:•:■:;:: •••••• •:;: :•• •■:•:■: :■:•:■:: :■:■• :■:::: ::: •■: :■:■••:■.•:•••:■■•■•:•: :■:■:

MUNIR OG MINJAR:
Elzta kirkjuklukkan
MARGIR HAFA gaman af
að skoða kirkjur, jafnvel okkar
litlu íslenzku sveitakirkjur, sem
vei'a munu einna fábreytileg-
ustu guðshús í kristninni og
snauðust að minjum, sem gildi
hafa sökum aldurs eða listar
eða hvors tveggja. Ýmsir menn
gera sér að venju á ferðum sín-
um um landið að staldra við á
kirkjustöðum, fá að koma í
kirkjurnar og leiða augum það
sem þar kann að vera forvitni-
legt. En ósjaldan ber það við,
að menn kveðja þessi litlu tóm
legu hús, sem þeir voru að
skoða, án þess að hafa séð þá
helgigripina, sem oft eru elztir
og virðulegastir í kirkjunni.
Það eru kirkjuklukkurnar. Þær
hanga á ramböldum sínum
uppi í turni eða á forkirkju-
lofti, láta lítið yfir sér hvers-
dagslegá og oft torsótt að kom-
ast í návígi við þær, þótt ekki
sé reisninni fyrir að fara á
kirkjunni. En klukkurnar segja
sína sögu, ef komið er í kall-
færi við þær.
KLUKKUR hafa lengi fylgt
kristnum sið, en þó ekki frá
upphafi. Kristilegar bjöllur
voru þó komnar hingað til lands
á undan heiðnum forfeðrum
vorum, og klukkur hafa áreið-
anlega orðið kristnum trúboð-
um samferða til íslands. Þeg-
ar kristni kom á ísland, voru
menn komnir upp á lag með að
steypa klukkur. Það varð síðan
mikil íþrótt og virðuleg. Málm-
urinn var um 78% eir og 22%
tin, en hjátrú manna var sú,
að ögn af silfri bætti hljóm-
inn. Fyrst var klukkan mótuð
í vax utan um leirkjarna. Þá
var leir lagður utan yfir vax-
klukkuna. Síðan var mótið
þurrkað við hita, og rann þá
vaxið úr. Málmblendingnum
var síðan hellt bráðnum í mót-
ið. Hinar elztu klukkur mið-
alda eru fáskrúðugar og oftast
leturlausar. En af því getur
brugðið. Kunnar eru fornar
klukkuáletranir eins og þessi:
Defunctos plango, vivos voco,
fulgura frango, þ. e. ég græt
látna, kalla lifendur, þagga nið-
ur í þrumunum. í rústum
Hraunþúfuklausturs í Skaga-
firði á að hafa fundizt klukka
með svofelldri áletrun: Vox
mea est bamba, possum depell-
ere Satan, þ. e. hljóð mitt er
bamba, burt rek ég satan. Síð-
ar á öldum urðu áletranirnar
lengri, ýmist á latínu eða móð-
urtungu steyparans.
KLUKKUSTEYPING er
ein þeirra iðngreina, sem aldrei
var stunduð á fslandi. Af er-
lendum uppruna eru því allar
Ég minntist þess eitt sinn í vet-
ur hér í þættinum, að Þórarinn
Þórarinsson, skólastjóri á Eiðum,
hefði skrifað mér um orðið got-
hella. Ég svaraði ekki bréfinu þá,
en skaut fram fyrirspurn til íes-
enda um orðið.
Nú hefi ég hins vegar hugsað
mér að gera orð þetta og þau
sambönd, sem það er kunnugt í,
að umræðuefni. í bréfi Þói'arins
skólastjóira, sem !er dagsöit á
Eiðum 21. febrúar 1957, segir
svo:
Ég tek mér bessaleyfi að
skrifa yður um talshátt, er ég
heyrði í bernsku upp í Fljóts-
dal, þar sem ég er alinn upp.
Þar eð talsháttur þessi vii'ðist
ævaforn og fela í sér minningu
um eldri siðvenju, virðist sjálf
sagt að halda honum til haga.
Að vera kominn að gothell-
unni eða á gothelluna var sagt
um það verk, sém maður var
að því kominn að vinna eða var
farinn að vinna. í báðum til-
fellum minnir mig, að aðdrag-
andi athafnarinnar eða vei-ks-
ins væri haföur í huga. Sú saga
fylgdi og með um uppruna
þessa .orðatillækis, að í gamla
daga hefði verið sérstök hella
á eldhúsgólfinu, sem konur
fæddú börn sín á. Gothella
hefði þessi hella því verið köll-
uð.
Enn þekkist talshátturinn að
leggjast á gólf um þær konui',
er leggjast á sæng. Mætti vera,
að sá talsháttur benti einnig
til þessarar fornu siðvenju.
Einhvers staðar í ferðabókum
hef ég rekizt á, að meðal frum-
stæðra þjóða þekkist slíkt hátta
lag í sambandi við barnsburð.
ÞETTA bréf Þói'arins er eina
heimild, mér kunn, um orðtakið
að vera kominn a'ð gothellunni
eða vera komxnn á goíhelluna í
í myndhverfri merkingu. Hins veg-
ar hefir mér tekizt að afla nokk-
urra heimilda, sem mér virðast
sýna upprunalega merkingu orðs-
ins og orðasambandsins og sýna,
að skýring sú, er Þórarinn hefir
heyrt, er ekki rétt. Vík ég betur
að því síðar.
Nokkru eftir að ég birti fyrir-
spurnina um orðið gothella í Tím-
anum, barst mér svo látandi bréf
frá Þórði Tómassyni í Vallnatúni
í Vestur-Eyjafjallahi'eppi í Rang-
árvallasýslu:
Gothella, í sambandinu að
vera korninn á gothelluna, not-
að um tikur eða læður, sem
komnar eru að því að gjóta.
aí \ t. «”• m £ . , m.........I'
þær klukkur, sem verið hafa í
íslenzkum kirkjum, og þær eru
margar. Kirkjuklukka getur
enzt lengi, ef heppni er með,
en mörg er hættan, sem um
hana situr: bilað rambald,
kirkjubruni, konungleg kanónu
smiðja eða bara galdramaður,
sem vantaði þrístolinn klukku-
kopar í þórshamra. En furðu
margar miðaldaklukkur hafa
varðveitzt hér á landi, og eru
sumar í Þjóðminjasafni, aðrar
í kirkjunum. Af klukkum safns
ins virðist elzt klukka frá Hálsi
í Fnjóskadal. Hún er 38 sm á
hæð með krónunni, býkúpu-
löguð, prjállaus og leturlaus.
Hún skipar sér í flokk elztu
klukkna á Norðurlöndum og |!|
mun vera frá miðri 12. öld.
AUar líkur eru til, að hljómur
þessarar klukku hafi kveðið við
eyru Guðmundar litla Arason-
ar, þegar hann var ungur sveinn
á Hálsi, löngu áður en allar
klukkur á Norðurlandi hringdu
fyrir honum sem biskupi.
OG I NOKKRUM kirkjum
landsins kváðu enn vera til
klukkur af þessari eldfornu ;!!
gei'ð. í 800 ár hafa þær sent
hina sömu tóna yfir byggðina,
án eftir ár, öld af öld, meðan
kvnslóðir komu og hurfu.
Mundu aðrir á þessu landi geta
stært sig af lengri þjónústu?
Kristján Eldjám

Einstaka sinnum hcyrist það
notað um barnshafandi konur,
en þykir ófínt mál.
Allt bar að í einu þar,
innanbæjarsýkin,
konan fæddi, kýrin bar,
kötturinn gaut og tíkin.
Svo kvað Benedikt Þórðai'son
skáldi. Annars er það venjulegt
mál að segja, að kötturinn
Ieggi, en tíkin gjóti. Kallað er,
að kýr og ær gjóti,. sem fæða .
ótímabæran burð, sbr. lambs-
gota.
Ónnur dæmi, sem mér hefir
tekizt að hafa upp á, um þetta orð
eru runnin frá seðlasafni Orða-
bókar Háskólans. Heimildarmaður
að fyrra dærninu er dr. Björn
Karel Þórólfsson, og hefir hann
fróðleik sinn úr Rangárvallasýslu:
Hún er alveg komin á gothell-
una: hún er alveg komin á
steypirinn.
Er þetta í fullu samræmi við
það, sem Þórður í Vallnatúni
segir, þó ekki eins nákvæmt.
HITT dæmið, sem ég fékk frá
Orðabók Háskólans, er úr bréfi
frá Ludvig R. Kemp Ul Jakobs
Benediktssonar orðabókarritstjóra,
dagsettu 8. marz 1957. Ludvig er
Austfirðingur, upprunninn í
Breiðadal eystra. Honum farast
svo orð:
Sagt eystra að vera komin á
gothelluna eða að gothellunni.
— Sagt um hunda og ketti, er
tíkur og bleyður voru komnar
að því að gjóta. — Einnig um
konur, samt í óvirðulegri merk
ingu. Aldrei heyrði ég þetta
sagt um hryssur og kýr.
Segja má, að það, sem þeir Þórð-
ur í Vallnatúni og Ludvig R.
Kemp hafa um orðið að segja sé
nákvæmlega hið sama.
Sá fróðleikur, sem mér hefir
þannig tekizt að hafa upp um
orðið, er úr tveimur áttum, þ. e.
úr Múlasýslum og Rangárvalla-
sýslu. Þykir mér undarlcgt, e£
orðið er ókunnugt á svæðinu, sem
þar liggur á milli, þ. e. í Skafta-
fellssýslum. Væri gaman að fá
bréf um þetta frá Skaftfelling-
um, hvort sem þeir kannast við
orðið eða ekki.
Af þeirri vitneskju, sem að
framan er skráð, virðist tvímæla-
laust, að orðasambandið vera kom-
inn á gotheiluna eða að gothell-
unni sé í fyrstu haft um tíkur
(og ef til vill læður), sem að því
eru komnar að gjóta. Síðar hefir
það verið notað í óvirðulegri merk
ingu um konur og loks fengið
myndhverfa merkingu („vera að
því kominn að vinna verk“), eins
og sést af bréfi Þórarins skóla-
stjóra.
EN hvað er þá í rauninni
góthella? Mér virðist ckki annað
koma til greina en það hafi ver-
ið hella í eldhúsi, sennilega ná-
lægt hlóðum, þar sem tíkur hafa
gotið. Þær hafa vitanlega leitað
í ylinn, greyin, þegar svo var
ástatt fyrir þeim.
Það kemur ekki til greina, að
orðasambandið hafi í fyrstu verið
haft um konur. Ber mai'gt til
þess. Eitt er það, að sögnin gjóta
hefir, mér vitanlega, aldrei verið
höfð um konur nema þá af dón-
um. f Blöndalsbók segir, að sögn-
in gjóta í merkingunni ,,íæða“ sé
höfð um dýr, ekki menn, einkum
um hunda og ketti, sem þó sé
einnig notuð um sögnin lcggja,
sömuleiðis um refi, mýs, rottur
og stundum um fiska. LTm kýr
og kindur, kveður Blöndal notaða
sögnina bera, um hryssur kasta og
um seli kæpa. Vel kann að vera
einhver munur á þessu í mis-
munandi landshlutum, en aðah’egl
an mun þetta vera. Um konur
eru til mörg orð og orðasambönd,
svo sem ala, fæða, eíga (eignast)
barn, verða léttari o. s. fi'v. Væri
gaman að fá bréf um þau orð og
orðasambönd, sem menn nota um
fæðingar mismunandi dýi'ateg-
unda.
ENN veigameiri röksemd gega
því, að orðasambandið sé í fyi'stu
(Framhald á 8. síðu). /