Tíminn - 01.03.1959, Síða 5

TÍMINN, sunmidaginn 1. ruarz 1959.
W^Wwá,S.\v^v.v.váv.'.w.v.v.^v.<
Úr sögu kattarins
SAGA KATTARINS er eigin-
lega íuuu ai mennmgaraogu
þjooanna. En þoct exnKenniiegt
se, neur þeún nxuta sogunnar,
sem íjailar um Kottxnn, axarei
verið gero þau skxí, er vxo-nut-
andx seu. KKKert spendýr Kem
ur ems víöa við sogu og koct-
urinn, hans er geuo 1 sogu
truaroragoanna, stjornmaianna
listanna og vxsmaanna og aiis
staðar er hann „stórt númer“.
Alitið er, ao vagga tamaa katt
arrns eoa miojvduauns nafi
staor í higypcaianai, og jain-
íramt er pao iano íulivjst, að
hann se kommn aí nuDitiKett-
inum, sem iifir villtur vioa í
AíriKu.
Meðal Forn-Egypta var kött-
unnn tafmn neuagt ayr, og
urou tnenn aö syna nonum
dypstu virömgu í allri um-
gengni. Sumir Konungar tíkís-
ins ietu þao varoa aauðareis-
ingu, ef Kottur var arepinn.
Fyrxr að minnsta kosti m»uú
árum var byrjaO að smyrja
ketti á konunga vísu, pegar
þeir féllu fra . voru smýrimg-
arnir settir i wt..... og greitr
aöir meo natiou^... vionoía. Ef
um yiirouröa keiu var að ræöa
voru peir jarosean- 1 jn«m,Aufr
um. JE>a var egypsKa gyojun
Bast sKopuö meo Kattarnoioi
stunaum jatnvel meo lopp-
um og roiu, að mmnsta kosti
' bar hun skjoíu, sem synui mynd
af ketti, enaa var kotturmn
uppanaias viöiangseini aiira
listamanna.
HIN TAKMARKALAUSA
kattadýrkun isgypca, naöi ha-
marKi sinu meo mnum fræga
kattaKong, SneshonK, er let
byggja vegiegt Kattamusteri.
En ovmir Kgyptanna, svo sem
Gyöingarmr, er peir neldu sem
þræia um langt skeiö, iengu
megnust'U óheit á kottum, og
þessi ooeit var Gyomgunum
svo samgrom, að taliö er ao peir
hafi ekki viijað iata orðið koU
ur koma iynr i tirúarbók sinni,
Gamia testamentinu.
Einn stærsti gratreitur katta
í Egyptalandi er í nand við Ben
Hasan. Anð 1095 voru graínir
þar upp löú.UUU kattasmyrlmg-
ar, og voru þeir seldir tri jjret-
lands sem áburður á grasvelli.
Verðið var 1 steilingspund íyr-
ir smálestina. Slík urðu örlóg
liinna heilögu dýra.
En kisa atti víðar vinum að
fagna en í Egyptalandi. Smátt
og smátt breiddist hún út í
Vestur- og Austurasíu og í Ev-
rópu og var víðast hver tekið
með kostum og kynjum, sér í
lagi eftir að hæfileiki hennar
til að eyða músum og rottinn
varð kunnur.
SUMIR ÞEKKTUSTU menn
sögunnar tóku miklu ástíóstri
við ketti. Svo var t. d. um.spá-
manninn Múhameð. Einu sinni
hafði köttur Iagt sig til svefns
á frakkalafi spámannsins á með
an hann fékk sér miðdegis-
bluncL Til þess að raska ekki
reroSwWtiBWtfS'.v.v.v.v.
wm
ró kattarins, skar Múhameð laf
ið af frakkanmn. Arabar trúðu
því, að kötturinn væri á viss-
an hátt afkomandi ijónsins. Þeg
ar Nói var á siglingu í örkinni
sinni forðum daga, þá bar svo
við, sem ekki er í rauninni í
frásögur færandi, að ljónið
þurfti að hnerra. Og það varð
óvenjnlega harður hnerri, því
að ut úr annarri nös Ijónsins
kom lifandi skepna. Þannig sá
kötturinn fyrst dagsins Ijós.
Fornegypzkor guð
meö kattarhöfuð
í Kína voru kettir hafðir sem
húsdýr þegar á 6. öld e. Kr.,
en þeir voru beggja handa járn
í sambúðinni við mennina, og
þótti það varhugavert að abb-
ast mikið upp á þá, því að í
þeim gat búið illur andi, sem
til alls var vís. Ef einhver dó
í fjölskyldu, sem átti kött, þá
var kvikindið umsvifalaust rek-
ið á dyr. Því var sem sé trúað,
að kötturinn gæti látið þann
dána dansa, ef honum byði svo
við að horfa.
FYRIR 2000 árum var hús-
köttuTinn ekki til í Evrópu,
nema ef vera skyldi á nokknun
stöðum í Suður-Ítalíu. Og fyrstu
1000 árin af tímatali voru var
hann mjög óvíða, gekk kaupum
og sölum dýru vcrði. Og ef
köttur var drepinn af yfirlögðu
ráði, varð illvirkinn að greiða
fyrri það sauð eða svo mikið af
hveiti, að það gæti bulið kött-
inn, ef hann væri hengdur upp
á rófunni. Jafnvel á 14. ökl
var fátt um ketti í Mið-Evrópu;
þó er þess oft getið, að köttur
eigi að fylgj'a í kaupunum, þeg-
ar búgarðar voru seldir.
En við galdrahugmyndir og
ofstæki miðaldanna slapp kött-
urinn ekki, þrátt fyrir sína
fornu frægð og helgi. Trúar-
ofstækismennirnir trúðu því, að
kötturinn (einkum ef hann var
svartur að lit) gæti breytt sér
í hættulega galdranorn, en þó
ekki fyrr en hgnn væri orðinn
7 ára gamall. Þessi trú leiddi til
þess, að kettir sæltu oft hinni
ómannúðlegustu meðferð á
þessu tímabili, þeir voru ýmist
krossfestir eða flegnir lifandi.
Hafa varð alvarlega gát á allri
umgengni rnanna við köttinn.
Ef maður mætti ketti snemma
morguns, þá var þ'að óláns-
merki, og ef kattarhár 'leriti of
an í mann, gat það valdið
itmgnabólgu.
KÖTTURINN hefir frá fornu
fari verið álitinn viturt dýr;
hann getur jafnvel lesið hugs-
anir m'anna, segja sumir. Skáld,
heimspekingar og listamenn
hafa stundum kött hjá sér með
an þeir eru við vinnu sína;
hann virðist hafa skaoandi og
róandi áhrif á þá. Marsir páfar
og kardínálar háfa átt kött
(kannski hann hæti upu konu-
leysið!). Hið fræea skáld Pet-
rarca smurði köttinn sinn eig-
in hendi eftir lát hans og festi
hann síðan upp yfir dyrn'ar hjá
sér. Enska skáidíð Thomas
Gray orti sorgarljóð eftir kött-
inn sinn, sem d''ukknaSi í gull
fiskakeri. Sagan segir. að Charl
es Dickins haft haft hjá sér
heyrnarlausan kött meðan hann
starfaði. Þegar kötturinn vildi
að skáldið hætti «ð skrifa, þá
slökkti hann alltaf Ijósið. —
Franska skáldið Charles Baude
lai,’e orti innileg ástarljóð um
kött sinn — svo innileg. að þau
hefðu vark hj’artnæmari verið
þó að um ástmey hans hefði ver
ið að ræða. Og þannig mætti
lengi telja.
f s»káld=kap ævinlýranna skip-
ar kötturinn einnig virðulegan
sess. Esod. ;sem dvald'st við hirð
Krösosar konungs í Litlu-Asíu,
sk,-ifar um kött, sem varð að
konu. En þegar mvsla kom til
sögunnar. kom hið meðfædda
kattareðli í ljós. Grimms ævin-
týri segia frá því. þegar köttur-
inn og músin giftu sig. og hinn
hugdiarfi Don Quixote barðist
hraustlega við þrjá ketti, sem
komizt höfðu inn í herbergið
lians.
LOKS MÁ geta þess, að kött
urinn er jmikilvægt tilraunadvr
frá lífeðlisfræðilegu sjónarmiði.
Taugakerfi kattarins er ótrú-
lega líkt taugakerfi mannsins.
Það notfæ-ði svissneski lífeðlis
fræðinaurinn Walter Rudolf
Hess sér, en liann fékk Nobels-
verðlaunin 1949. er hann var
við rannsóknir sínar á heilan-
um. Starfsemi og bvgging roag-
ans í manni og ketti svipar
einnig mjög saman og hafa vís-
indamenn haanvtt sér það, eink ||
um í sambandi við magasár.
Það er ekki ofmælt, að kött- ||
urinn komi viða við sögu. Þó
•er ótalin öll sú hagnýta þýðing, ji
sem hann hefir haft sem veiði- ’■
dýr öldum saman við útrvmingu j
á rottum og músum. Til íslands
hefir kötturinn sennilega flutzt ||
á fyrstu tímum landnámsins, en i|
í hve stórum stíl er ekki vitað. 1
Kattarsérfræðingar hyggja, ||
að í tveim álfum heims. Amer- i;|
íku og Evróou. sóu samanlagt ;;|
um 50 milliónir kafta.
Ingimar Óskarsson.
........................ m
sMWSwimMwssz s—h*—

IiB soSu
Hænuungar
daggamlir; verS kr. 15.00,
tveggja mánaða; verð
kr. 45.00.
GUNNAR MÁR PÉTURSSON.
Reynivölium, Skerjafirði.
Sími 1-89-75, kl. 12—1 og 7—9 e. h.
Yinnið ötullega að útbreiðslu Tímans
SKIDAUTBUNADUR, skíðafatnaður
og all's konar ferðaútbúnaður í úr-
vali. Sími 13508.
Mál og Menning
sssssmsm eftlr dr, Haltdór Halldórsson satamssms
5. þáttur 1959
*
Nokkrir lesendur þáttarins
hafa beðið mig að segja skoðun
mína á nafngiftum eins og Lido
og City Hotel. Síðan uppskátt
varð um þessar nafngiftir, hefir
orðið nokkur úlfaþytur í blöðum
og útvafpi. Mér er ljúft að verða
við þeirri beiðni að segja mitt
álit á þessu máli. Öllum er Ijóst,
að hér er um að ræða algerlega
erlend nöfn, sem samrýmast á
engan bátt íslenzku málkerfi.
Þau eru og verða útlendingar í
málinu og hljóta að hljóma ann-
arlega innan um íslenzk orð,
þótt þau faxi vel í sínu rétta
umhverfi. Þetta er svo augljóst,
að ég tel óþarft að rökstyðja
það nánara. Þó þykir mér rétt
að geta þess', að orðið hótel hefir
unnið sér þegnrétt í málinu,
einkum í eiginheitum. En hér
er ekki um íslenzka orðið hótel
að ræða, heldur enska orðið
hotel, sem hefir allt annan fram-
burð. Væntanlegt gistihús á ekki
að heita Sitti hótel, heldur Sitti
hó-tell, þ. e. með áherzlu á síð-
ara átkvæði og löngu 1-i í end-
ann.
Ég er illa að mér um, kaup-
sýsluefni, en ég þykist vita, að
nöfn af þessu tæi séu ekki valin
af misskilinni forclild einni sam-
an, hcldur með hliðsjón af vænt-
anlegum viðskiptavinum þeim,
sem eru af erlendu bergi brotn-
ir. En ég hygg, að fram hjá
þessu skeri sé vandalaust að
sigla. Hægt er. að velja nöfn, sem
erlendum möimum er þægilegt
fram að bera. Vel flest íslenzk
veitinga- og gistihús hafa valið
sér fögur nöfn. Ég nefni sem
dæmi Borg, SkjaldbreiS, Naust,
Röðull, Hekia, Uppsalir, íslaud,
Bifröst, Goðafoss, Gullfoss, Norð
urland o. s. frv. En ef þeim,
sem fyrirtækjum þessum eiga
að stjórna, virðist þetta ekki
nægja, er hægurinn hjá að hafa
Jiöfnin tvö, annað íslenzkt, sem
þá væri aðalheiti, og annað er-
lent, sem væri aukaheiti og haft
í svigum neðan við eða aftan
við aðalheilið. Þetta só ég, að
íslenzku flugfclögin, gera, og
hefir ekki heyrzt, að þeim hafi
af þeirn sökum orðið neinn fóta-
skortur, né helclur hafa að þessu
orðið nokkur málspjöil, því að
íslendingar nota vitanlcga alltaf
íslenzku heitin.
Því hefir verið veitt alltof
lítil athygli, hve’íyrirtækjanöfn
eru orðinn mikill þáttur í dag-
legum orðaforða manna. Á öli-
um heimilum eru fyrirtækja- j
nöfn, oft og einatt miörg, dag-!
lega á vörum manna og stinga
sum hver illilega í stúf við
rammíslenzkt umhverfi sitt. |
Þessi orð taka mörg hver ekki;
íslenzkum beygingarendingum
og lúta ekki sömu reglum og
önnur orð málsins um áherzlu j
og hafa jafnvel að geyma hljóð
eða hljóðasambönd, sem framj
andi eru tungunni. Þau eru eins
og „hafrekið sprek á annarlegri
strönd“, eins og skáldið kemst
að orði. Einmitt vegna þess, hve
fyrirtækjanöfnin eru orðinn
veigamikill þáttur tungunnar, er
hér um alvörumál að ræða. Mér í
dettur ekki í hug, að hér sé á
ferðinni nokkur skipulagsbundin
skemmdarstarfsemi við tunguna.
Þeir, sem nöfnin liafa gefið,
hafa einfaldlega verið í vand-
ræðum með nafn eða ekki at-
hugað, að hér væri tungunni
nokkurt mein gert. Ég efast því
ekki um, að hægt væri að kippa
liér mörgu i lag, ef komið væri
á góðri samvinnu kaupsýslu-
manna og einhverra aðilja, sem
scrstaklega væri falið að vera
á verði í þessum málum.
Ég sé, að nú hafa komið fram
á Alþingi tvö frumvörp, er varðú
þetta mál. Annað er frumvarp
til laga um breyting á lögum nr.
42 13. nóv. 1903, um verzlana-
skrár, firmu og prókúruumbo;’
(þingskjal 278) og hitt er frum-
varp til laga um breyting á lög-
um nr. 21 15. júní 1926, um veit*
ingasölu, gistihúsahald o. í..
(þingskjal 279). Bæði þessi frunt
vörp miða að því að skylda fyrir
tæki til þess aö bera íslenzi;
nöfn. Flutningsmaður þessar;
frumva'rpa er dr. Gunnlaugm
Þórðarson. Vitanlega eru frum
vörp þessi góðra gjalda verð og:
vafalaust fram borin í góð’t
skyni. En ég hygg, að nokkri
þyrfti við þau iað bæta. Sam
kvæmt frumvörpunum, er engiu
'trygging fyrir því, að sérfróðL'
menn um íslenzkt mál ákveði
hvað telja skal íslenzkt nafn. E
því hætta á, að þetta yrði dauð
ur lagabókstafur.
í greinargerð fyrir frumvörp*
unum ræðir dr. Gunnlaugu;
nokkuð um þá venju, að erlendi:,
menn, sem íslenzkan ríkisborg-
ararélt hljóta, þurfi að taka upr
ný nöfn, er samræmist íslenzk'
um nafnvenjum. Um það má',
skal ég ekki fjalla hér. En rét:
er einnig að benda á, að ekkj
er heimiit að sldra íslenzk börr.
hvaða nafni sem vera skal. Eí:
ágreiningur kemur upp mill'.
prests og foreldra um nafngift,
skal ágreiningi skoiið til Ileim
spekideildar háskólans. Hér ev
því gert ráð fyrir sérfróðum að-
ilja, sem úrskurðarvald hefir,
Og til þess hefir komið, að deilc
in hefir þurft að kveða upp
slíkan úrskurð.
Þá mætti líka minna á það,
að til er nefnd, sem heitir Ör*
nefnanefnd. Hlutverk þeirrar
nefndar er að kveða á um, hvor.f;
leyfilegt sé að nefna nýbýli til-
leknum nöfnum. Nefnd þessi
starfar undir yfirstjórn Mennta*
málaráðuneytisins. Því er meS
öðrum orðum þannig háttað, að
bóndi, sem reisir nýbýli, getur
ekki ráðið nafni þess sjálfur.
Hann verður að leita samþykkia
Örneínanefndar og fá staðfest-
ingu Menntamálaráðuneytis á
úrskurði liennar. Sama máli
gegnir, ef menn vilja breyta
gömlurn bæjanöfnum, en nokk-
ur brögð eru að því, að menn
óski þess, þótt reynt hafi verið
að hamla á móti þeirri þróun.
Hér er þannig krafizt samþykkis
sérfróðra manna um nafngiftir,
Löggjafinn gerir málsmckk
bænda með öðrum orðum lægra
undir höfði en málsmekk kaup-
sýslumanna. Ég niun ekki reyna
að leiða nein rök að því, hvoruin
er betur treystandi í þessurn
efnum. Ég veit, að í báðum stéti
um eru málhagir menn. En hitt
er ástæðulaust að draga dul á,
að meiri háttar fyrirtæki í
Reykjavík ber miklu oftar á
gónia en smábæ á afskekktum
stað. Nafn fyrirtækisins verður
þannig miklu algengara orð i
tungunni en bæjarnafnið. Þess
vegna er enn meiri nauðsyn á
að vanda það.
Ég hefi nú bent á, að í tveim-
ur tilvikum er krafizt sérfræði-
legs álits um nafngiítir, en ekld1
þar sem þörfin er mest. Ég hygg
því, að hyggilegt væri að breyta
frumvörpum dr. Gunnlaugs Þórð
arsonar i það horf, að sérstakri
nefnd sérfróðra manna, bæði
kaupsýslumanna og málfræð-
inga væri falið að úrskurða,
hvort leyft skuli að gefa fyrir-
tækjum tiltekin nöfn. Ég tei
ekki hyggilegt né gerlegt að fela
þessi mál Heimspekideild eða
Örnefnanefnd, því að nauðsyn-
legt er, að kaupsýslumenn hafi
hér nokkur ráð, enda er því
einnig þannig háttað um Ör-
nefnanefnd, að í henni eiga
fleiri sæti en scrfróðir menn um
íslenzkt máL
H.H,