Tíminn - 18.12.1960, Blaðsíða 12

12
TÍMINN, sunnudaginn 18. desember 1960.
ivrr?

KONUMYND
(Framhald aJ 9 síðu)
En fyrstu hjúsicaparárin voru
enginn dans á rosurr fyrir hana.
Skáldið, aem hún hafðí dáð svo
mjög, reyndist erfiður í sambúð.
Það var orðugt hlutverk ungri
konu að vera leiðarstjarna hans.
í dagbókum hennar frá fyrstu
hjúskaparáiunum má sjá mörg
dæmi um pa oturast, sem Dostoj-
evskij bar til hinnar ungu konu
sinnar en engu færri um til-
efnislausa og allt að því spaugi-
lega afbrýði hans.
Strax á fyrstu hjúskaparmán-
uðunum urðu þau fyrir ýmsu
mótlæti. Fjölskylda bróður
Dostojevskij, sam hann hafði
fram til þess séð fyrir, sá hags-
munum sínum ógnað og hóf nú
illkvitnislega áreitni við konu
hans. Sjálfur var hann farinn
á heilsu eftir lagnvarandi of-
reynslu. En þyngstir í skauti
voru þó skuldheimtumennirnir.
Nokkrum mánuðum eftir brúð-
kaupið tóku þau þá ákvörðun að
fara ta útlanda, í von um að
Dostojevskij mundi þar fá næði
til ritstarfa. Þau veðsettu allt,
sem þau áttu handbært og héldu
til Þýzkalands.
Það var draumur Dostojevskij
að fá næði ta ritstarfa erlendis.
„Aðeíns eins árs raunverulegur
starfsfriður fyrir skuldheimtu-
mönnunum, og þá skal mér verða
le&ur einn að ljúka skuldun-
um,“ skrifar hann einum vina
sinna.
En draumurinn rættist ekki,
og skáldinu fannst hann brátt í
útlegð. Hann þjáðist af heimþrá,
fann hvergi ró né innri hvatn-
ingu til að skapa. Hann varð yfir
kominn af tahugsuninni um
þann þrældóm, sem hann átti
fyrtr höndum fjarri ættjörðinni.
Hann varð sjúkur á sál og lík-
ama.
Þau höfðu setzt að í Dresden.
Það var þar, sem Dostojevskij
varð heltekinn af spilaástríð-
unni. Hann sá stöðugt fyr'ir sér
á „græna borðinu“ hina miklu
upphæð, sem mundi frelsa hann
frá skuldaánauðinni og gei'a
honum fært að hverfa heim til
ættjajrðariinnar. Skáldið Stefan
Zveig hefur með nær ofurmann
legu innsæi lýst hinni fyrstu för
Dostojevskij til spilavítisins í
Hamburg, en með þairri för
hófst ömurlegur þáttur í harm-
sögulegum æviferli Dostojevskij.
Hann var ofurseldur spilafýsn-
inni. Vonin um að vinna að lok-
um krafðist nýrra og nýrra
fórna. Allt nema fötin, sem þau
stóðu í, var veðsett, jafnvel gift-
ingarhringur eiginkonu hans.
Utanförin, sem í fyrstu var
hugsuð sem hálfs árs hvíld og
næði til ritstarfa, breyttist í
fjögurra ára hvíldarlausa útlegð,
engu minni kvöl en þrælkunar-
vist í Síberíu. í sárustu fátækt
flakkar þessi mesti rithöfundur
Rússlands fr'á einu landi til ann-
ars, meðan flogaveikin geisar í
taugum hans. Víxlar og skuldir
þröngva honum stöðugt til að
skrifa. Fátækleg loftherbergi,
þar sem loftið er mettað af ör-
birgð, eru hæli þeirra hjónanna.
í þessari löngu útlegð kynnist
hann engum, á ekkert samtal
eða samverustund með nokkr-
um starfsbræðra sinna, hvorki í
Þýzkalandi, Frakklandi eða á
ftallu. Aðeins í bönkunum
þekkja menn hann og glotta
hæðnislega, þegar hann birtist
þar fölur og óstyrkur og spyr
eftir ávísun frá Rússlandi.
Á þessum árum samdi Dosto-
jevskij þrátt fyrir allt tvö
merkileg skáldverk, Fávitann og
Hina óðu. Voru þau þegar talin
meðal höfuðverka í samtíðarbók
menntunum.
Ekkert gefur ljósari mynd af
og konu hans á fyrstu hjúskapar
örðuglekium þeirra Dostojevskij
árunum en dagbækur Önnu Gril
gorjevnu. Þar lýsir hún daglegu
lífi þeiirra í útlegðinni, hinni
miskunnarlausu örbirgð og vol-
æði, en einnig ást þeirra, sem
erfldist við hverja raun. f end-
urminningum sínum fimmtíu ár-
um síðar, gerir hún rólega og
yfirvegaða grein fyrir viðhorfi
sínu til spilaástríðu manns síns
og þeirra hörmunga, sem hún
leiddi yfir þau. Hún segir svo
meðal annars:
„Ég verð að játa, að ég bar
þetta i'eiðarslag með furðuköldu
blóði. Eftir fyrsta tapið og geðs
hræringuna, sem það olli, sann-
færðist ég um eitt — að Fjodor
Mikháilovitsj mundi aldrei vinna
í spilum. Hann kynni að vísu að
græða nokkra fjárupphæð, en
mundi óðar tapa henni aftur. Ég
fann líka, að allar bænir og að-
varanir mundu koma fyrir ekki.
Mér virtist í fyrstu svo undar-
legt, að Fjodor Mikháilovitsj,
sem ætíð hafði borið þjáninguna
með karlmennsku, skyldi ekki
eiga skapstyrk til að hætta,
þegar tapið hafði náð vissu
marki, heldur fórnaði ætíð sín-
um síðasta eyri. Það var mér
þung raun, að horfast í augu við
þessa veilu í skapgerð hans, sem
ég þó dáði og virti.
En mér skildist brátt, að þetta
var engin venjuleg skapgerðar-
veila, heldur eitthvað sem lá
miklu dýpra í eðli hans —
ástríða sem hefði oi’ðið sterkari
manni ofurefli. Þetta var eitt af
því, sem maður varð að taka —
sætta sig við. Það var eins og
sjúkdómur, sem ekkert lyf er til
við.
Ég álasaði manninum mínum
aldrei, þótt hann tapaði í spil-
inu. Þetta varð okkur aldrei að
sundurþykki. Möglunar’laust
fékk ég honum okkar síðasta
eyri, þótt ég vissi að veð væri
fallið og við hlytum að glata
munum, sem ég hafði veðsett og
húsráðandinn eða aðrir mundu
ganga að okkur. En það olli mér
sárri kvöl, þegar Fjodor Mikhá-
ilovitsj kom heim náfölur og
niðui’brotinn og bað aftur um
peninga, hvarf burt og kom á
ný í enn hræðilegra ástandi og
enn til að sækja peninga. Þannig
var stundum haldið áfram, unz
allt var þrotið, sem við höfðum
haft handa milli. Og svo þegar
ekkert var lengur eftir, varð Fjo
dor Mikháilovitsj stundum svo
örvinglaður, að hann féll á kné
frammi fyrir mér, grét og bað
um fyrirgefningu mína. Það
kostaði mikla áreynslu og for-
tölur að sefa hann og sýna hon-
um fram á, að kringumstæður
okkar væru ekki vonlausar, enn
gæti rætzt úr öllu — og i’eyna
að leiða athygli hans að öðru. Auk
þess óttaðist ég mjög, að þess-
ar ferðir kynnu að orsaka tvö-
föld flogaköst. En þau tóku ákaf
lega á hann. Var hann þá stund-
um lamaður marga daga á eftir
og þarfnaðist nákvæmrar hjúkr-
unar, en þá hlaut ég að vanrækja
barnið okkar.“
Án efa átíi þetta viðhorf eigin
konu Dostojevskij drýgstan þátt
í, að honum tókst að sigrast á
spilaástríðunni. Óeigingirni henn
ar og heilbrigð skynsemi urðu
áhrifaríkari en álasanir og ör-
vilnan. Loks kom sá dagur, að
hann heldur heim til hennar frá
Wiesbaden — alheill á sinni.
Þakklæti hans og ást kemur átak
anlega fram í bréfi, sem hann
ritaði konu sinni, áður en hann
hvarf þaðan.
Um síðir rann upp hiin lang-
þráða stund, og þau stóðu aftur
á rússneskri grund. Vinix beggja
greiddu götu þeirra eftir föng-
um. Dostojevskij tók að sér rit-
stjórn á stóru tímariti í Péturs-
borg, er síðar varð frægt af rit-
verkum hans. En fjárhagurinn
bágborinn svo sem fyrr, og skuld
heimtumennirnir létu ekki á sér
standa. Enn var honum hótað
skuldafangelsi. En nú tók kona
hans að sér að finna bjargráð.
Eitt þeirra og hið áhrifaríkasta
var það, að hún leyfði skuld-
heimtumanni ekki að koma manni
sínum fyrir augu. Hún tók að sér
fjárráðin, neitaði að verða við
samvizkulausum kröfum. Tókst
henni jafnan að fá frest eða
finna einhver önnur úrræði, þeg
ar í harðbakka sló.
En hún lét ekki þar við sitja.
Þegar skáldsagan Hinir óðu,
hafði komið út í tímariti, ákvað
hún að gefa hana út á eigin
kostnað. í endur minningum sín-
um lýsir hún þessu glæfr’alega
fyrirtæki. Hún átti ekkert fé til
að leggja í það, enga tryggingu,
ef illa tækist. En tilraunin heppn
aðist og áður en hálft ár var
liðið, var upplagið selt. Eftir
það hélt hún þessari útgáfustarf-
semi áfram og allt blessaðist í
höndum hennar. Enn liðu þó all-
mörg ár, áður en allar skuldir
voru fullgreiddar. En sú stund
rann þó upp.
Skáldið var nú laust við hvers
dagslegan eril og áhyggjur og
gat gengið óskiptur að köllun
sinni. Þetta varð ómetanlegt
fyrir sköpunarstarf hans.
Síðustu árin bjó Dostojevskij
ásamt fjölskyldu sinni í Staraja
Russja, Iitlu sveitaþorpi við Ilm-
envatnið. Á þessum fagra af-
skekkta stað undi hann sér vel.
Gleði hans yfir börnunum var
jafn ástríðuþrungin og óham-
ingja hans hafði forðum verið.
í endurminningum Önnu Grigor
jevnu má sjá mörg dæmi um
óþreytandi umhyggju hans fyrir
fjölskyldu sinni. Spaugilegar eiu
sumar frásagnir hennar af barna-
legri trúgirni hans, gleymsku og
furðulegri afbrýðisemi. Hann gaf
af einlægni hjartans og hennar
ki’afðist hann aftur, þar var hann
ósveigjanlegur og á stundum
miskunnarlaus.
skilja hinn volduga persónuleik
skáldsins til fullnustu. Fram-
setning hennar or látlaus, þar
gætir hvergi yfirlætis né
minnstu viðleitni til skáldlegra
tilþrifa. Anna Gregorjevna var
í eðli sínu svo gersneydd allri
tilgerð, að þrátt fyrir það óvenju
lega hlutskipti, sem örlögin
höfðu valið henni barnungri, var
hjarta hennar jafnhreint, ein-
lægni hennar og hispursleysi ó-
breytt allt til æviloka.
Prófessor Lenoíd Grossmann,
víðkunnur maður í Sovétríkjun-
um fyrir rannsóknir sínar á rit-
verkum Dostojevskij og skáld-
ferli, var til þess kjörinn að gefa
út endurminningar konu hans.
Átti hann oft tal við hana hin
síðustu æviár hennar. Hann hef-
ur lýst henni, eins og hann sá
hana í síðasta sinn. Það var bylt-
ingar’veturinn harða 1917. Þá
átti hún við sára neyð að búa,
en vann þó dag hvern við hand-
ritarannsóknir á ríkisbókasafn-
inu með elju og áhuga ungs
stúdents.
„— Já, ég lifi og hrærist í
Iiðnum tíma,“ sagði hún. „Mínir
nánustu — það eru vinir Fjodor
Mikháilovitsj,, sá flokkur manna
nú flestr’a framliðinna, sem
fylgdi honum og hópaðist um
hann. Meðal þessa fólks hrærist
ég, og sérhver sem vinur að
rannsóknum á lífi hons og ævi-
starfi er mér kær eins og ná-
kominn ættingi.“
„Og þessi lotlega, aldurhnigna
kona með hið fölnaða og þó svo
töfrandi andlit, horfði á mig, og
stálgrá augun ljómuðu. í brosi
hennar var bjarmi eilífrar
æsku.“
Árið 1921 á byltingarárunum
var í tilefni af þjóðnýtingu bank
anna opnað járnskrínið, þar sem
hún hafði komið fyrilr öllum
þeim ritverkum, sem maður
hennar lét eftir sig. Skrínið inni-
hélt 27 handrit, áður ókunn, en
nú fullbúin td prentunar, megn-
ið af bréfum skáldsins, dagbók-
arþætti hennar og hi’aðritunar-
heftin, allt með nákvæmum
skýringum og athugase-mdum
hennar, svo og handritið að end-
urminningunum. Þetta mikla
efni er nú geymt á SUgirrega
safninu í Moskvu.
Að lokum eru hér nokkrar
niðurstöður, sem þessi óvenju-
lega kona lýkur endui'minning-
um sínum með. Hún segir þar,
að sér hafi lengi verið það ráð-
gáta, hversu mikilli hollustu og
aðdáun hún hafi átt að mæta hjá
manni sínum, og seg;r í framhaldi
af því: „Ég hef þó í .sannleika
ekki skarað fram úr öðrum kon-
um, hvorki að fegurð, gáfum eða
andlegum þroska. Og samt —
þrátt fyrir allt þetta sýndi mað-
urinn minn, sem sjálfur var af-
burðamaður, mér virðingu, sem
nálgaðist tilbeiðslu. Ég hef nú
leyst þessa gátu, að ég hygg.
Það er mikil gæfa að hafa fyrir-
hitt og tengzt annarri manneskju,
sem er manni sjálfum gerólik,
mannveru, sem er sjálfri sér trú
og reynir ekki að líkjast manni né
umskapa sína eigin sál, en slíkt
mundi aðeins gera hana ósanna.
Veru, sem ekki rís öndver'ð gegn
innsta eðli manns, né dæmir
bresti eða glöp, og sem maður
þrátt fyrir allt getur trúað og
treyst.
Við vorum sannar'lega ólík, ekki
aðeins skoðanir okkar, heldur allt
lífsviðhorf. En bæði vorum við
sjálfum okkur trú, hvorugt reyndi
að líkjast hinu, hvorugt okkar glat
aði eigin eðli sínu. Og þannig
fundum við bæði, að við vorum
algerlega fr'jáls.
Fjodor Mikháilovits, sem á ein-
verustundum hafði velt svo mjög
fyrir sér vandamálum mannssál-
arinnar, hann mat það mikils, að
ég blandaði mér aldi'ei í hans
andlega líf né tók mér til hin
mörgu og undarlegu viðbrögð
hans. Oft sagði hann við mig:
„Þú ert eina konan, sem nokkru
si’nni hefur skilið mig.“ Þetta var
mér nóg — sannarlega nóg. —
En einnig honum var samband
okkar traust og óhagganleg fót-
festa.
Þetta skýr’ir, að ég held, það
furðulega traust, sem hann bar
til allra minna athafna, enda þótt
engin þeirra hafi náð út yfir tak-
mörk hins almenna og hvers-
dagslega.“
(Lauslega þýtt af
Arnh. Sigurðard.)
Sjafnar vörur
eru viðurkenndar úrvalsvörur
Á sama hátt og Anna Grigor-
jevna hafði helgað manni sínum
hverja stund, meðan samvistir
þeirra entust, þannig var líf
hennar og starf eftir andlát hans
einvörðungu helgað honum. Þótt
frægð hans hefði getað gi’eitt
henni inngöngu í tignarsali, í
samfélag hámenntaðra og tigin-
borinna manna, þá kaus hún að
lifa kyrrlátu lífi á heimili sínu
og einbeitti sér að því risavaxna
ætlunarverki að skipuleggja og
ganga frá þeim andlega arfi, sem
hann hafði látið eftir sig, svo
sem dagbókum hans, frumdrög-
um að smærri og stærri verkum,
minnisgreinum, brotum og rit-
gerðum, sem ekki höfðu birzt.
Meðal þessa voru drög að fimm
binda skáldsögu, er skyldi heita
Ævi stórsyndara. Loks tók hún
að safna bréfum hans. Það varð
mikið starf, sem meðal annars
kostaði hana bréfaskriftir við
fólk víðs vegar um heim. Hún
fullgerði einnig dagbókarþætti
sína frá fyrstu samvtstarárum
þeirra. Þessar minningar hennar
eru meginheimildir um manninn
Fjodor Dostojevskij. Og loks
skrifaði hún endurminningar sín
ar. Án þeirra væri ekki unnt að
CsjaírTy
Kaupfélag Austfjaröa
Seyðisfirði
_JtóKÉWgð bdVit
/