Tíminn - 19.02.1961, Blaðsíða 9

TÍ M1N N, sunnudaginn 19. febrúar 1961. 9
Þverárkot í Mosfeilssveit í vetrarharðindum. — Ljósm.: Þorst. Jósepsson.
Jón Gíslason:
HVÍTIVETUR
*
íslenzk saga á rík minni í rit
um og sögnum um veðurfar og
árferði. Hinir frumstæðu at-
vinnuhættir hér á landi fyrr á
öldum voru algjörlega háðir
tíð og veðurfari, svo að mestur
hluti þjóðarinnar átti svo að
segja allt undir því að vel ár-
aði. Afkoma öll bæði til lands
og sjávar var háð veðurfarinu.
Búskapur var að nokkru rek-
inn með beit og útigangi. Þeg-
ar harðir vetur komu varð oft
almennur fellir, bæði fénaðar
og fólks og margir flosnuðu
upp og fóru á verðgang.
Á síðasta fjórðungi 16. ald-
ar fór veðurfar mjög harðn-
andi á landi hér. Þó voru
mjög mildir vetur stundum,
eins og árið 1595. Um hann er
sagt, að hann hafi verið af-
bragðsgóður, svo að ekki
þurfti að gefa geldum nautum
hey. En það var svo og er ef
til vill enn, að fólk hyggur
fremur til þins betra, og marg-
ir settu djarft á, bæði af van-
efnum og í góðri trú að tíðar
far yrði gott. Enda hefur það
lengi verið viðkvæði, að betra
sé að byrja búskap í höfðu ári
en góðu. Eftir aldamótin ,1600
tók fyrst í hnúkana um veður-
íar, hver harðindaveturinn
kom á fætur öðrum. Fólk og
peningur féll og margar jarðir
fóru í eyði í harðbýlum sveit-
um. Veðurfarsbreytingin um
1600 hafði margvísleg áhrif. Á
17. öld stórjukust'jökulárnar,
sérstaklega gætti þess á vorin
í leysingum. Runnu þær þá
oft yfir nytjalönd og eyddu.
Sérstaklega gætir þessa sunn-
an lands og hafði hinar geig
vænlegustu afleiðingar.
Fátt sýnir betur harðindi og
hallæri fyrstu ára 17. aldar en
nöfnin, sem fólkið gaf vetrun
um sem harðastir voru. Hlutu
þeir nöfnin Lurkur, sem sumir
nefna Þjóf, Eymdarár og Pín,
ingsvetur. Á þessum árum
svarf mjög að kjarna þjóðar
innar, en átti þó enn að herða
meir, því veturinn 1632—1633
er ef til vill sá langerfiðasti
og harðasti, sem komið hefur
um alla íslenzka sögu. Var
hann nefndur Hvítivetur.
Sumarið 1632 var votviðra
samt og grasbrestur allmikill,
urðu því hey víðast mjög lítil
og bændur illa búnir undir
harðan vetur. Með jólaföstu
byrjuðu snjóar, en bráðlega
blotaði og fraus á blotann, svo
að algjör ja.rðbönn urðu. Segja
annálar, að hross hafi þegar
drepizt fyrir jól. Strax eftir jól
gerði snjóa mikla, og herti
harðindi. í annarri viku þorra
kom svo mikill snjór, að hesta
kaffennti á sléttum velli. Þá
'fennti bæ vestur á Ströndum
í kaf, og fannst hann ekki
fyrr en um vorið, og allt heim
ilisfólkið dáið. Ófærð varð
mikil, jafnt í byggð sem
óbyggðum, og komust menn
ekki í ver, enda var varla fært
milli bæja og víða fennti fjár
hús, svo þau fundust ekki dög
um saman. Hafís rak upp að
landinu á þorra og lá allan
veturinn og nærri fram á Jóns
messu. Engin veiði fylgdi ísn-
um, sem oft var, og mikið
bjargræði varð af í hinum
mestu ísárum. Annan dag marz
mánaðar gerði enn stórviðri
mikið og hraktist fénaður og
menn urðu úti.
Eins og nærri má geta misstu
bændur fénað sinn stórum.
Þess er getið, að á Kjalarnesi
fennti 100 hesta og undir Eyja-
fjöllum féllu 153 færleikar og
einir 7 lifðu í Skálholti. Frá
Borgarfirði og austur að
Rangá féllu 1200 kýr Einnig
féll mikið af hestum, nautum
og sauðfé. Hannes biskup
Finnsson telur, að fallið hafi
hérumbil fimmti hluti allra
kúa á fyrrnefndu svæði. Einnig
segja annálar að rjúpa hafi
gjöreyðzt. ,
Sjávarafli var lítill um vetur
inn. Voraði seint og vor var
fremur hart, svo mikið drapst
um vorið af peningi, sem hafði
skrimt af veturinn Var þá
nærri sauðlaust og hestlaust í
sveitum. Var þá mikil örbirgð
og lögðust jarðir í eyði. Sum-
arið var votviðrasamt og gras
lítið, en veðrátta góð.
Viðbrögð fólks á 17. öld voru
eflaust ekki mikil, þegar harð
indi bar að garði eins og Hvíta
vetur. Harðindi undanfarinn
aldarfjórðung höfðu mjög sog-
ið merg úr þjóðinni, og auk
þess var verzlunaráþján,
danskra farin að segja nokkuð
til sín. En þó er til frásögn af
ráðstöfun bónda gegn hörðum
vetri haustið 1632, sem sýnir
ef til vill hvort tveggja í senn;
fyrirhyggju og framsýni, en
fyrst og fremst þau einu bú-
hyggindi sem dugðu á þeim ár
um og öldum. Heimild þessi er
í ættartölubókum, og hefur
því ekki verið athuguð sem
skyldi af fræðimönnum sem
um þetta tímabil hafa fjallað.
Jón er böndi nefndur Þor-
valdsson. Hann bjó í Sviðu-
görðum í Gaulverjabæjar-
hreppi í Flóa. Hann hefur að
líkum verið sæmilegur bóndi,
þó að um það bresti heimildir.
Segir svo í ættartölubókum
„.... svokallaðan Hvítavetur
lógaði pening sínum haustið
fyrir". Frá Jóni er fjölmenn
ætt komin og er það fátítt, að
rakin sé ætt frá bónda á þess-
um tíma. Sennilegt tel ég, að
í stuttorðri frásögn ættartöl-
unnar felist þau sannindi, að
Jón hafi af fyrirhyggju sinni
komizt vel af þennan vetur og
orðið með efnaðri bændum,
því hafi skráin um afkomend-
ur h'ans varðveitzt.
Sonur Jóns í Sviðugörðum
var Magnús bóndi á Hamri i
Gaulverjabæjarhreppi. Hann
býr þar árið 1703, þegar mann
talið er tekið, 84 ára. Frá Jóni
í Sviðugörðum er komið mikið
af dugmiklum bændum í Ár-
nesþingl á liðnum öldum. Virð
ist svo að margir afkomendur
hans hafi einmitt verið mjög
forsjálir í búskap og i fyrir-
hyggjumenn. Sjáanlegt er, að
staðreyndir þær, er ættartöl-
urnar herma eru sannar. Það
sést bezt þegar ættliðimir,
sem raktir eru frá Jóni í Sviðu
görðum, eru bomir saman við
skjalleg gögn. Þá kemur í ljós,
að tímaákvarðanir eru réttar,
en það er oftast meginundir-
staðan til þess að sanna ætt
færslur fyrr á tímum.
j Hægt er að láta sér detta í
hug að Jón bóndi í Sviðugörð-
um hafi farið eftir einhverj-
um fyrirboðum, áður en hann
lógaði peningi sínum haustið
1632, enda var trú á slíkt sterk
á þeirri öld, bæði meðal al-
þýðu og menntaðra manna.
Til er útlend heimild um Hvíta
vetur, sem sýnir þetta mjög
vel. Skal nú vikið að henni.
Á árunum 1651—1654 kom í
Kaupmannahöfn Noregslýsing.
eftir Jens Lauridsen Wolf,
danskan mann Er þar lýsing á
Islandi um það bil 50 blaðsíð-
ur. Þar segir: „Árlð 1632 varð
mjögharðurveturá íslandi, en
um hausti^ áður öskraði kvik-
fénaður óskapaðist og æddi um
eins og ærður væri, síðan skreið
féð saman í hnappa og tenn-
urnar í því nötruðu eins og af
kulda. Tvær kýr sugu sig sjálf
ar og bitu svo af sér júgrin,
hestar átu tré í húsum. hvar
sem þeir náðu í það, þó þá
væri nóg gras í högum, og eins
átu þeir hrosshræ, sem úti
' voru. Margir aðrir fyrirburðir
voru fyrir þessum harða vetri,
þá sást í vatni nokkru 30 álna
langur ormur, og þá ýlfraði
stór selur eins og hundur, svo
það heyrðist tvær mílur vegar.
Hinn 8. sept. um haustið kom
bylur með gaddfrostí, ár og
vötn frusu og margir urðu úti.
Sama haust söfnuðust 300
hrafnar saman á einn stað,
þegar þeir voru búnir að þinga
saman í 2 daga, drelfðust þeir
aftur, en á þriðja degi 'sett-
ust nokkrir hrafnar í hring,
en hinir hoppuðu fram og aft-
ur á meðan, tveir og tveir
saman. Þessi ráðstefna stóð til
þess kl 6 um kvöldið, þá söfn-
uðust allir hrafnarnir aftur í
hóp, réðust á tvo hrafna og
rifu annan sundur, en í því
kom stór örn, sem tók hinn
hrafninn og flaug með hann
burt, settist hún svo á stein,
en þá bar þar að mann með
byssu, hann skaut örnina, þá
flugu hrafnarnir allir burt og
hafa ekki sézt þar framar.“
Þessi lýsing sýnir vel hugs-
unarhátt 17. aldarmanna og
hina miklu trú þeirra á fyrir-
boða og hindurvitni. Björn á
Skarðsá segir í annál sínum
um Hvítavetur: „varteikn fyrir
þeim harða vetri og peninga-
hruni, sem eftir fór um vetur
inn“. Segir hann ekki nánar
frá þessum fyrirboðum, en af
þessu er hægt að álykta, að
menn hafi orðið varir þeirra.
Ef til vill hefur Wolf náð í
sagnir af þeim. Frásögn hans
er því merk og ekki síður fyrir
það, að hún sýnir jafnframt
þjóðtrú aldarinnar og umtal
erlendra mana um fjarlæg
lönd og það, sem þeim þótti
frásagnaverðast.
Fimbulvetur eins og Hvítivet
ur urðu örlagaríkir fyrir allan
almenning í landinu. Fjöldi
fólks missti allt sitt, bjarg
ræði og búsetu, þess beið ekk-
ert annað en verðgangur.
Fjöldi jarða fór í eyði, og ef-
laust aldrei byggzt meir. Sögn
in í ættartölunum um Jón
bónda Þorvaldsson í Sviðugörð
um er hin merkasta. Hún sýn-
ir, að viðbúnaðurinn bezti og
eini sem dugði hjá bændum
landsins í harðindaárum, var
að láta hnífinn ráða ómæli
vetrar og veðurhörku, lifa af
við sparnað. Möguleikar voru
ekki miklir til framfara né .
stórræða við slíkt búskapar-
lag, þó að einum og einum
bónda tækist að komast til
bjargálna. Harðinda- og hafís
ár urðu óheillavænleg öllu at-
hafnalífi landsins Hvítivetur
er í tölu þeirra erfiðustu.
(Heimildir. Annálar Bók-
menntafélagsins, Land-
fræðisaga íslands og ætt
artölur Snóksdalíns o fl.).
•V*X*W*X*‘V*X*V*‘
„. ... um haustiS átSur öskra'Si kvikfénaftur, óskapaSist og æddi um
eins og æríur væri, siðan skreíð féð saman í hnappa og tennurnar í bví
nötruðu eins og af kulda. Tvær sugu sig sjálfar og bitu svo af sér júgrin,
hestar átu tré í húsum, hvar sem þeir náðu í það, þó þá væri nóg gras
í högum, og eins átu þeir hrosshræ, sem úti voru. Margir aðrir fyrir-
burðir voru fyrir þessum harða vetri. Þá sást í vatni nokkru 30 álna orm-
ur, og þá ýlfraði stór selur eins og hundur svo að heyrðist tvær mílur
vegar....“ — Úr íslandslýsingu Wolfs 1651-
-1654.
*V.V*V*V.VV*V*V*V>V«V* v*v*v«v-<

/