Tíminn - 13.08.1961, Side 9

T í MIN N, sunnudaginn 13. ágúst 1961,

Atvik þau, sem voru undanfari
dauða Federico García Lorca, hafa
til þessa verið mjög á huldu. Nú
getum vér fyrstir allra birt ná-
kvæma og samfellda frásögn af
þessum sorgaratburði. Með mikilli
þolinmæði og fyrirhöfn höfum vér
safnað gögnum, þar til vér gátum
raikið stig af stigi atburði þessara
örlagastunda í Granada fyrir 25
árum.
Vlðs vegar á Spáni höfum vér
átt tal við skáld og málara, kaup-
sýslumenn og kennara og aðra
borgara, sem höfðu tekið þátt í
eða haft kynni af þessum harm-
leik. Vér höfum freistað inn-
göngu í hús fátækra og ríkra,
drukkið í knæpum og krám með
verkamönnum og Zigaunum í
Albaycín og Viznar. Vér höfum oft
sinnis staðið á götuhornum og lit
ið eftir mönnum, sem oss fýsti að
hitta. Vér höfum reikað sveit úr
sveit, borg úr borg og vinsemd,
trúnaður og vínföng, hafa að lok-
um unnið bug á allri hlédrægni.
Margar nætur höfum vér lagt leið
vora um almenningshverfi Gran-
ada, í hverfum hér og þar, með-
fram ánni Darro, og margar næt-
ur. höfum vér verið á ferli í Mad-
rid. En að lokum hefur erfiði vort
borið fullkominn ávöxt. Og nú flytj
um vér lesendunum frásögnina:
Maðurinn, sem drap Federico
skömmu fyrir dögun þann 19.
ágúst 1936 í olíuviðarlundi í Vizn-
ar, er enn á lífi og býr í Madrid.
Hann er lágvaxinn og þéttvaxinn
og klunnalegur, rúmlega sextugur,
les með gleraugum. Hann hefur
lágt enni og flóttaleg augu. Göngu-
lagið er jafnan hikandi eins og
hann eigi sér ills von. Aldrei kem
ur hann á almenna samkomustaði.
Vér nefnum hann Luís í frásögn
vorri. Vér munum rekja feril hans
á þessu ógleymanlega sumri. Luis
á litið fyrirtæki í borginni rétt
hjá Gran Vía, þar sem bílaumferð
er mikil og ungar stúlkur labba
um og lita í búðarglugga. Fjár-
hagslega er honum vel borgið með
störfum þeim, sem stjórnin felur
honum. Hann á smáhýsi utan við
borgina rétt hjá byggingum „Sev-
illa films". Hann er ekkjumaður,
vinafár. Rór er hann hvergi, nema
innan sinna fjögurra veggja.
Aldrei gengur hann á vinnustað,
en tekur leigubíla frá ýmsum bila
stöðvum. Vagninn kemur og bíður
við gangstéttina með vél í gangi.
Luís lítur allt í kring um sig áður
en hann snarast upp í bílinn, sem
flytur hann til Gran Via að horni
símabyggingarinnar. Vér höfum
elt hann margsinnis, ýmist fót-
gangandi eða í bíl. Alltaf fór hann
sömu leið á sama tíma dags. Hann
virtist sífellt haldinn kynlegum
ótta. Hann vatt sér oft við og leit
oss grunsemdaraugum.
Þetta sumar fyrir 25 árum stýrði
Luís þessi „Escuadra negra“, sem
handtók Federico og vann önnur
illvirki mörg og mikil. Þessir
„svörtu flokkar" voru fulltrúar
þjóðernissinna og sáu um handtök
ur og aftökur. f þeim voru sex
menn, og foringinn sjöundi,-
Grimmdarverk þessara manna
vöktu skelfingu um allt land. En
vinir og aðdáendur fórnardýr-
anna héldu leyndum þessum at-
burðum, til þess að kalla ekki
hefnd yfir sig og sína. f Andalúsíu
var Luís mjög kunnur að illu.
Menn fylltust ótta er þeir sáu hann
álengdar með byssuna við hlið.
Árið 1936 voru mikil umbrot á
Spáni. í nokkra mánuði hafði
Manuel Azandea, forseti lýðveldis-
ins, barizt við að halda friði og
reglu. Er fram á sumarið kom,
lömuðu verkföll framkvæmdir í
landinu. Ofbeldisárásir og morð
jukust stöðugt. Andúðin milli ka-
þólskra og lýðveldissinna fór vax-
andi. Æstustu hægri menn stofn-
uðu „La Falange Espanola" til
harðsnúinnar baráttu fyrir sínum
málstað, en vinstri menn bjuggust
vopnum. Að fór blóðugt bræðra-
stríð. García Lorca batt miklar von
ir við frið þetta ár. Hann var að
undirbúa nýja för til Bandaríkj-
anna og Suður-Ameriku og gerði
nákvæma ferðaáætlun. Hann ætl-
aði að leggja af stað í júlí, þegar
hitar eru miklir og þurrkar oft
um of á ættjörð hans. Samkvæmt
því, sem hann hafði trúað vinum
sínum fyrir, ætlaði hann fyrst til
New York, þar hafði hann dvalið
árið 1929, að heimsækja marga
prófessora við Columbia Univer-
sity og Instituto de Las Espanas;
síðan til Mexíkó að kynna nýjustu
rit sín og að ræða við ýmsa höf-
unda um „E1 hombre del diablo"
eftir Quevedo. Síðan ætlaði hann
til Columbíu og að lokum til Argen
tínu; þar kunni hann vel við sig.
Þrír mánuðir fóru í undirbún-
ing. Samtímis byrjaði Federico á
nýju skáldriti: „La Destruccion de
Sodoma“, sem átti að vera sðast
af þríleik. Þar af voru tvö fullger:
„Yerma" og „La Casa de Bernarda
Alba“ Hann lauk einnig við ljóða
flokk í arbönskum stll: „E1 divan
de Tamarit". Og í síðasta ljóði hans
segir svo:
„Um lárviðarlimið — fara tvær
dökkar dúfur — Önnur heitir Sól
— Máni heitir hin — Grönnur litlu!
Federico García Lorca.
f /
HARMLEKURI ANDAUISIU
mælti ég, — segið hvar er gröfin
mín“.
Ljóð hans eru fersk og tilgerðar-
laus og innileg. Mörg kvöld las
hann þau upp í hópi einlægra vina
og aðdáenda. En úti fyrir hníga öll
rök að stríði. Skáldið var ekki inn
ritað í neinn stjórnmálaflokk, en
ekki leyndi sér þrá hans eftir
meira þjóðfélagsréttlæti. Hann var
í fremstu röð skálda. Vinur þeirra
Antonio Machado og Rafael Al-
berti. Hann hafði undir algjörri
einræðisstjórn Primo de Rivera,
hætt á að láta sýna Mariana Pin-
eda“, sem er örvæntingarþrunginn
frelsissöngur. Listamaður í eðli og
háttum var hann samt hlynntur
lýðræði og borgarasiðum. Þetta
staðfesti hann óttalaust gagnvart
alþjóð.
♦ Á þessum ólgutímum þann 10.
júní 1936 ræddi við hann blaða-
maður frá „E1 Sol“ til þess að
kynnast stjórnmálaskoðunum
hans. García Lorca mælti: „Eg er
Spánverji frá hvirfli til ilja, og
mér væri ólíft utan endimarka ætt
jarðar minnar; samt hefi ég óbeit
á mönnum, sem ekki kannast við
aðra menn í heimi en Spánverja.
Eg er bróðir allra manna og met
þá lítils sem fórna sér fyrir þjóð-
ernishugmyndaflug og ganga með
bundið fyrir augun vegna þess eins
að þeir unna ættjörð sinni". —
Þetta var hrein og bein yfirlýs-^
ing. Getur verið að einhver hafi
veitt henni nána athygli. Federico
var í þann veg að hefja Ameríku-
för sína þegar foringi „Guardia de
Asalto" var drepinn á götu í Mad-
rid af tveim óþekktum mönnum,
sem þó voru taldir vera í „La
Falange".
Um allan Spán hækkuðu ófriðar
skuggarnir. Vopnaðir menn ráfuðu
um stræti. í andrúmsloftinu var
sú ógnþrungna spenna sem er und
anfari byltinga. Federico sá allt i
einu fram á, að ekki yrði af Ame-
ríkuför hans. Vinur hans, falang-
isti, skáldið Luís Rosales, sem orti
seinna þjóðsöng þjóðernissinna,
kom til hans og mælti: „Federico,
hlustaðu á mig. Farðu nú þegar
til Granada. Hér er engin von um
vernd eða skjól. Eg get ekkert
gert fyrir þig. Farðu strax“.
García Lorca tregðaðist við þess-
r
Italska blaðið Epoca hefur safnað fáanleg-
um heimildum um aðdragandann að dauða
spænska skáldsins Garcia Lorca
um ráðum og dvaldi tveim dögum
lengur í höfuðborginni. Nú varð
hann þess vísari, að margir menn
hurfu úr umferð og óttinn og kvíð-
inn jukust. í stað þess að fara til
Ameríku, ákvað hann að halda
til Andalúsíu. Sár í huga heimsótti
hann vini sína og faðmaði þá að
sér. Nokkrir þeirra, sem vér höfð-
um fundið að máli, hafa sagt oss,
að þennan dag var hann fölur og
rómurinn bar vott um vaxandi
kvíða. Daginn eftir fór hann með
tösku í hendi á Atodia-stöðina. Áð-
ur en hann steig upp í vagninn
troðfullan af fólki, tók hann í hend
um allra vina sinna. Við þann síð-
asta, sem hann kvaddi, sagði hann
lágri röddu: „Verði guðs vilji",
virtist það hugboð. Ferðalagið var
langt og þreytandi. Á þessari 430
km. leið, var lestin iðulega stöðv-
uð og gerðar athuganir. Federico
virtist loftið þrungið þeim örlög-
um, sem ekki yrði umflúin. En er
hann var heima í Andalúsíu hvarf
honum þessi tilfinning. Hann fór
þegar heim til sín í „Finca del
Tamarit", fallega sveitahúsið, sem
hann átti við neðri hluta borgar-
innar, þar sem blasa við fylkingav
Snæfjalla. Þakið var rautt en fram
hliðin hvítkölkuð, í krók stóð dýr
lingsmynd með þunglyndissvip. í
garðinum voru appelsínutré og
aqavar og hér og þar grennir kýpr
usviðir. Ga.rcia Lorca hafði dvalið
dag um kyrrt, þegar styrjöldin skall
á. Þann dag í dag muna margir
Granadabúar þennan morgun. Þjóð-
ernissinnar fóru vopnaðir um stræti
og tóku miðborgina og lághverfin.
Sósíalistar og lýðveldissinnar reistu
fyrstu götuvirkin á hægri bakka
Darróár, yfir að hæðinni í borgar-
hlutanum Albaycin. Nokkur hundruð
manna, sem vildu .selja dýru verði
líf sitt og sinna, röðuðu sér meðfram
götum þeim og stígum í skjóli fíkju-
trjáa, sem liggja að Sígaunahellun-
um. Neðar á Gran Via del Colón,
Calle Recogidas og í Calle San An-
tón stöðvuðu hópa.r þjóðernissinna
alla grunsamlega einstaklinga. Öld-
ungur nokkur sagði svo frá: „Einn
hópur tók höndum héraðsstjórann
og lýsti hann settan frá völdum. Síð
an kom röðin að Montesinos borgar-
stjóra, mági Ga.rcia Lorca. Þegar
honum var kunnugt um uppreisn-
ina, mótmælti hann kröftuglega, en
ekki hafði hann lengi talað, er hann
var sleginn og hrakinn burt. Vér höf
um leitað Upplýsinga hjá mörgum
og allir hafa lýst þessum dögum á
sama hátt.
Þá hófust nafnl'ausar ákærur, hús-
rannsóknir, handtökur grunaðra, áð-
ur en nýja Stjórnin var búin að
skipuleggja starfslið sitt.
Ekki voru til dómstólar. Menn
álitu sig hafa rétt til þess að ákæra
og myrða hvern þann, sem var ann-
arrar skoðunar en þeir sjálfir. Öf-
und, hatur og aðrar illar hvatir
blossuðu upp skyndilega og fjöldi
saklausra manna var settur í varð-
hald. Federico var rólegur að sögn.
AUir borgarbúar elskuðu hann; jafn
vel þótt sumum mislíkaði afskipta-
leysi hans í trúmálum og nokkurt
hirðuleysi um siðareglur í einkalífi
hans.
Hann hafði kynnt nafn Granada
víða um heim. Andalúsíumenn voru
stoltir af honurh. Fyrrum, þegar
hann kom heim frá höfuðborginni
eða öðrum löndum, heilsuðu honum
allir, honum, skáldi Zígaunanna.
Þess vegna var hann óhræddur í
sinni eigin borg, jafnvel þótt á væri
skollin borgarastyrjöld. En 22. júlí
rétt eftir dögun, vakti hann áhyggju
fullur þjónn. Frá þessu skýrði oss
maður nokkur á bezta aldri, sem
eftir þráláta beiðni bauð oss heim
í hús sitt. Hann talaði lágt og gæti-
lega eins og hann ætti þess von, að
einhver lægi á hleri: „García gægð-
ist undir gluggatjöldin og sá tvo
menn, sem snuðruðu í garðinum og
kringum húsið.
Þetta vakti óhug skáldsins og þenn
an morgun hætti hann sér ekki út,
Um hádegi staðnæmdist ókenndur
náungi fyrir framan garðshliðið og
hrópaði: „Heiðingi! Siðleysingi! Við
drögum þig bráðum út“! Sá hvarf
síðan brott.
Um fimmleytið síðdegis koma aft-
ur náungarnir tveir frá því um
morguninn og gengu fram og aftur
fyrir utan garðshliðið, en áræddu
ekki inngöngu og hurfu brott eftir
eina stund.
Þega.r kvöldaði, flýði García Lorca
út úr garðinum. Nokkur byssuskot
heyrðust í fjarska i átt frá Albaycin
og Sacro Monte. García fór um Fíg-
areshverfið, eftir Calle de Antón,
hraðaði sér um La Recogidas og inn
í hinn þrönga stíg Ahóndiga. Áður
en hann kom á Þrenningartorg, fór
hann inn í Pontezuelas, forðaðist að
koma í Calle de Gracía, þar sem
þjóðernissinnar höfðu bækistöð.
Hann gekk hratt en hljóðlega í
náttmyrkrinu. Þegar hann kom á
götuhornið Angula, kom hann að
húsi Lujs Rosales, sem hafði verið
skólabróðir hans í Mádrid. Ekki virt
ist neins staðar líklegra að leita hæl-
is. García hringdi dyrabjöllunni og
beið í angist. Fótatak heyrðist og
við hljóða og auða götuna vo.ru orða
skiptin snögg og örlagaþrungin:
„Rosales“! — „Já“. — „Þetta er
Federico, opnaðu sem fljótast, það
er úti um mig“! Luis Rosales opnaði
og í nokkrar vikur var Federico í
fullri leynd í húsi hans.
„Allt er nú eins og þá“, mælti
sögumaður vor, er hann hafði flutt
oss sögu sína í skjóli sinna fjögurra
veggja. „Gangið eftir götum þeim,
sem ég nefndi. Horfið í kring um
ykkur. Þessir gluggar, þessar dyr,
þessar gangstéttir eru alveg eins
og þær voru, þegar García Lorca
flýði þá nótt. Allt er nákvæmlega
eins og þá. En allir eru ragir að
tala“.
Til þess að kynnast áframhaldi
sögunnar, þurfum vér að hafa tal
af fleiri mönnum. Það var ekki auð-
velt, því að nú nálguðumst vér loka
stig og hápuhkt harmleikslns.
Oss heppnaðist að kynnast manni,
sem miklu skipti í þessu sambandi.
Hann hafði verið einn af Luis mönn
um og tekið þátt í aðförinni að
García Lorca.
Vér köllum hann E1 Novilloro.
Vér dvöldum með honum heila
nótt á matsölustað; fór hann lengi
undan í flæmingi, áður en hann loks
sagði oss allt af létta. „Um miðjan
ágúst drógu síðustu/ formælendur
lýðveldisins sig í hlé í Albaycin
hverfinu og kyrrð og ró ríkti aftu.r
í borginni. Við leituðum að García
Lorca, sem var horfinn úr húsi sínu.
Luis var fokreiður. Við sátum í Café
Royal, sem nú er horfið, en var þá
í Calle de Carmen fyrir framan ráð-
húsið. Við skemmtum okkur við að
virða fólk fyrir okkur. Þá komu
inn nokkrir kunningjar. „Luis“,
sögðu þeir, „í Madrid hafa rauðliðar
handtekið Jacinto Benevente, leik-
ritaskáld, og skotið hann“. Þetta.
reyndist lygafrétt, þegai- til kom,
en Luis varð hamslaus. „Ágætt"!
svaraði hann, „hér höfum við Fede-
rico García Lorca“!
Við höfðum þá engar spurnir af
honum, en litlu kíðar kom hann
sjálfur upp um sig. Hann hafði ekki.
haldizt lengur við í stofufangelsi
sínu og fór á göngu spottakorn.
Maður nokkur veitti honum eftirför
og sagði okkur síðan.
Morguninn eftir fórum við í bíl
að húsi Rosales. Þegar hann opn-
aði dyrnar að skipan Luis, sá ég
Federico. Hann hafði klæðzt í skyndi
og stóð í innri endá gangsins. Hann
virti okkur fyrir sér með sorg og
örvæntingu í svipnum og stökk síð-
an í ofboði upp stigann. Aldrei
get ég gleymt þessu atviki. Við fór-
um inn og könnuðum öll herbergin,
en García Lorca gerði lokatilraun
til að bjarga lífi sínu og fór upp
(Framhald á 13 síðu.)