Tíminn - 29.11.1962, Qupperneq 8

Einn af hornstein-
um þjóðmenningar
■jc Kristján Eldjárn, þjóöminja-
vöröur: — HUNDRAÐ ÁR f
ÞJÓÐMINJASAFNI. Bókaút-
gáfa Menningarsjóðs.
MEÐAL ánægjulegustu bóka
fyrir þessi jól er Hundrað ár í
Þjó'Sminjasafni, eftir dr. Kristján
Eldjárn, þjóðminjavörð. Ber allt
að sama brunni í því efni, girni-
legt efni, listagóg skil þess og
vöndun bókarinnar. Talið er, að
á þessum vetri sé safnið aldargam-
alt, og er bókin því í raun og
veru afmælisvarði. Það er þó að
sjálfsögðu aukaatriði — megin-
máli skiptir, hver bókin er í sjálfri
sér.
í Hugvekju til fslendinga, sem
Sigurður Guðmundsson, málari
ritaði og birti árið 1862, lýkur
hann lögeggjan sinni til lands-
manna með þessum orðum:
„Vér erum nú líklega komnir
á þau seinustu og hættulegustu
takmörk, sem orðið getur, því út-
lendir ferðamenn koma hingað
hrönnum saman og láta greipar
sópa um allar þær fornminjar, er
þeir fá hönd á fest, svo vér verð-
um nú að hugsa annáðhvort af
eða á, bæði í þessu og öðru, og
ef vér viljum vera þjóð, þá verð-
um vér að hugsa um það, hvað
einni þjóð sæmir, að vér getum
lifað með sæmd sem þjóð, að öðr-
um kosti verður vér að deyja með
skömm“.
Ekki er ólíklegt, að mörgum
hafi fundizt Sigurður málari taka
nokkuð djúpt í árinni, er hann
taldi það slíkan hornstein sjálf-
stæðrar þjóðmenningar að eiga
fomgripasafn, en svo hafði fal-
inn eldur þjóðfrelsisins glæðzt í
brjósti þjóðarinnar, er hér var
komið, að eggjun Sigurðar málara
bar árangur, sem mikil ástæða er
til að gleðjast yfir á þessum tíma
mótum. Og þegar hin nýja bók dr.
Kristjáns er lesin, verður ljóst að
Sigurður hefur hvergi ofmælt um
menningarþýðingu íslenzks þjóð-
minjasafns, og vissulega vantaði
þjóðina einn hornsteininn, ef glat
kistan en ekki safnhúsið við Há-
skólann geymdi nú það allt, sem
kaliast Þjóðminjasafn íslands.
Þetta gerir bókin okkur fyllilega
Ijóst, og að því leyti er hún tírna
bær hugvekja til íslendinga um að
spinna enn betur þennan menn-
ingarþátt. Vegna hins sérstæða og
framsýna frumkvæðis, sem Sig-
urður málari átti að stofnun þjóð
minjasafns hefði vel við átt að
birta hugvekju hans, þá er birtist
í Þjóðólfi 24. apríl 1862, í þessu
afmælisriti um Þjóðminjasafnið.
Að vísu heidur Kristján á loft
hlut Sigurðar vel og skilmerki-
lega í yfirlitsgrein sinni og hug-
ieiðingum í upphafi bókarinnar,
svo sem verðugt er, en hugvekja
Sigurðar hefði farig þar vel í
heild sem trúverðugur vitnisburð-
ur um baráttu frumherjans.
Dr. KRISTJÁN ELDJÁRN
í formála sínum fyrir verkinu
segir dr. Kristján Eldjárn m. a.:
„Þetta er alþýðlegt kynningar-
rit um Þjóðminjasafnið, einstök
dæmi, sem eiga að koma fróðleiks-
fúsum lesanda á bragðið. Þjóð-
minjasafnið stendur enn sem kom-
ið er fastar á fótum sem alþýðleg
fræðslustofnun en vísindastofnun,
þótt það vilji vera hvort tveggja.
En vel væri, ef bókin opnaði ein-
hverjum skilning á því, að rann-
sóknarefni íslenzkrar menningar-
sögu eru mörg og bíða þess flest
enn, að þeim séu gerg fræðileg
skil til gagns og sæmdar fyrir land
og þjóð“.
Síðan hefst yfirlitsgrein um
safnið og stofnun þess — Þjóð-
minjasafn íslands — Hugleiðing-
ar á aldarafmæli. Segir höfundur
þar frá stofnun safnsins, sem átti
sér stað meö undarlega skjótum
hætti í ársbyrjun 1963 eftir vakn-
ingu Sigurðar málara, en .stofn-
gerðin er bréf Jóns Árnasonar, að
áskorun séra Helga Sigurðssonar,
til stiftsyfirvalda 24. febrúar 1863,
og stiftyfirvöldin svara samdæg-
urs játandi og veita viðtöku gjöf
séra Helga en fela Jóni Umsjá
hennar. Með þessum gerðum og
tilskipunum yfirvalda var Forn-
gripasafn fslands stofnað aðeins
tíu mánuðum eftir að Sigurður
málari ritaði hugvekju sína og
bar hugmyndina fram fyrstur
manna.
Dr. Kristján segir einnig góð
deili á fyrirrennurum sínum öll-
um og birtir af þeim myndir. rek-
ur síðan vörzlu safnsins og segir
frá húsnæði þess í Alþingishúsinu
og síðar i Land'bnkasafni við
Hringbraut. Eftir það er gerð
grein fyrir safninu sjálfu í þeirri
mynd sem það er nú og þroska-
leið þess í þann áfanga.
Ýmsir þeir, sem ekki hafa kynnt
sér þessi mál, munu undrast það,
hve stór starfshringur safnsins er
orðinn 02 hve lítill hluti þess, sem
þar fer fram, er sýnilegur í sýn-
ingarstofum. Ritgerð Krlstjáns
gerir allt Ijósara í þessum efnum.
Á bak við 9 sýningarsali er manna
myndasafn með 400 þús. manha-
myndum, ef til vill einstakt í
sinni röð, og margvísleg geymd
önnur á gömlum munum og skjöl-
um. Starfinu, sem þarna er unn-
ið, tilheyrir einnig fornleifavarzla,
fornleifarannsóknir, umsjón með
gömlum húsum, byggðasöfnum o.
fi. Þá er og örnefnasöfnun, þjóð-
háttaskráning og komin er á lagg-
ir hljómplötudeild, þar sem geymd
ar eru raddir manna, hljómlist,
lýsingar á sögulegum rrViiðbVRðumr
og fleira. Til góðs,-,hefuF,,<Y,e£ÍS
gengið, og verkefnin eru enn næg.
Sá árangur, sem náðst hefur,
mætti stuðla að ríkari skilningi
þjóðráðamanna og eftirtekt al-
mennings á þessu starfi og gildi
þess, þó að enghn veginn sé rétt
að segja, að tómlæti hafi um það
ríkt. Én söguþjóð ber að kosta sér
allri til varðveizlu og vísinda á
þessum vettvangi.
Eftir yfirlitsgrein Kristjáns |
hefst meginefni bókarinnar — |
þætir og myndir af merkum safn-
munum — hundrað talsins. Er svo
niður skipað efni, að þáttur er á
hverri vinstri handar síðu en
myndir tilheyrandi á hinni hægri.
Fyrsti þátturinn er um fund hins
heiðna kumls í Baldursheimi við
Mývatn 1860—1861, svo sem vera
ber, þar sem sá fundur varð til-
efni hugvekju Sigurðar málara og
þar með hvatinn að stofnun safns
ins. Síðan eru skil gerð hverjum
frægum og fornum grip eftir ann
an, bæði úr heiðnum sið og kristn
um og þann veg yfir fárið, að dæm
in verði sem fjölbreyttust og gefi
yfirsýn um svið safnsins, en ekki
reynt að telja fram hundrag merk-
ustu gripina, enda yrði jafnvel
safnverðinum sjálfum slíkt val
harla torvelt. Allir eru þættirnir
ágæta vel gerðir, gagnorðir og
greinilegir, ritaðir á fögru og lát-
lausu máli og sameina á sjaldfeng
inn hátt —- svo sem er einkenni
Kristjáns — trausta fræðaþjón-
ustu og mannlífsskyn gætt hug-
myndaflugi, sem kann sér tak-
mörk vísindahyggju. Slíkt viðhorf
getur eitt sameinað alþýðlega
fræðslu og fræðilega rannsókn. —
Fáir menn kunna betur að sam-
eina þetta í ritum sínum en Krist-
ján Eldjárn Við bætist svo fag
urt og ylhýrt málfar, sem laðar
hvern mann til lestrar. Allt þétta
eru skýr einkenni á þessum þátt
um. Hver og einn þeirra verður
hnitmiðuð og skýr mynd með
dráttum listamanns. — Ljósmynd
irnar eru og forkunnar vel gerð-
ar, og hefur Gísli Gestsson, safn-
vörður verið bar að verki. Nokkr-
ar eru prentaðar í litum.
Hörður Ágústsson listmálari hef
ur teikna^ bókina. Það verk er
unnið af stióngum aga og reyrðri
formfestu Er þar farið í aðaldrátt
um eftir ýmsum erlendum bókum,
sem gefnar hafa verið út á síðari
árum um svipað efni — listir og
fornminjar en þó brugðig til nokk
urrar sérvizku. Uppsetning þátt-
anna og mvnda, sem þeim tilheyra,
fer vel með föstu sniði og góðri
notkun flatar, en varla verður hið
sama sagt um það, sem er framan
við þá. Þar er einhver útnárabrag
ur yfir síðunum, sem gerir þær
sviplausar og líflausar eins og
reglustriku og er í ósamræmi við
meginhluta bókarinnar, þar sem
síðuflöturinn er notaður. Þetta er
lýti á annars stórfagurri bók, sem
ekkert hefur verið til sparað. •—
hvorki í pappír né myndum, alúð í
prentverki eða bókbandi, scm
Oddi og Sveinabókbandið hafa af
hendi leyst.
þjdðina logið
ir ÆVISAGA EYJASELSMÓRA
skráð af Halldóri Péturssyni
ísafoldarprentsmiðja gaf út.
Það er víst ekki ofsagt, að ís-
lendingar séu mikil söguþjóð, og
að hvergi á byggðu bóli séu rituð
önnur eips osköp af ævisögum. Nú
eru þeir farnir að rita og gefa út
ævisögur drauganna, og getur það
orðið álitleg bókmenntagrein áður
en varir, tf myndarlega verður
fiam haldið
Móri er vafalaust frægasta og
tiðasta draugsnafn á íslandi, en í
fáfræði minni í draugasögu hélt
eg. að þeir hefðu verið margir mór
arnir, jafnvei svo að flestar sveit-
ir hefðu átt síne Móra Nú kemur
hér heil bók um Móra, sem sagður
er orðinn 160 ára en þó hvergi
nærri allur. ag því er næst verður
komizt.
Halldór Pétursson ritar alldrjúg
an inngang og gerir þar nokkra
grein fyrir söguhetjunni og drauga
trú sjálfs -:in og þeim tengslum
sínum við Móra, er leiða til þess
að hann telur sér skylt að skrá
sögu hans Leiðir þetta höfund-
inn til umræðna um framhaldslíf
og lífsgátuna. Er formálinn
skemmtilega ritaður og lipur að
orðfæri.
Síðan het'.iast söguinar um Móra
og hefst á ,getnaði“ hans og fæð-
ingu úr iyfjaglasi stjórnskipaðs
tjórðungslæknis þar eystra um
ddamótin 1300 Einnig eru til-
nefndir þeir men:i og ættir, sem
Móri batt ástfóstur við. Síðan eru
8
T í MIN N , fimmtudaginn 29. nóvember 1962